بُعد مهم جنگ اوکراین: نبرد جهانی سایبری

روز یک‌شنبه ۲۷ فوریه ولادیمیر پوتین به مسئولان تأسیسات استراتژیک و هسته‌ای خود دستور داد که در بالاترین سطح هشدار قرار بگیرند. دومین قدرت هسته‌ای جهان برای نخستین بار جهان را تا لبه‌ی یک جنگ هسته‌ای رانده است. در نیمه‌ی دوم قرن پیش پیشرفت‌های هسته‌ای آمریکا، شوروی، چین، بریتانیا و فرانسه جهان را در کام جنگ هسته‌ای نیفکند. اما سلاحی که ابتدا برای پیش‌گیری از یک‌حمله‌ی موشکی آزمایش و راه‌اندازی شده بود از زیر کابل‌های اقیانوس اطلس به تمام دنیا رفت و به‌سرعت همه‌جا را فتح کرد: اینترنت. حالا بازهم جهان در وضعیت مشابهی است. یک جنگ تمام‌عیار در غرب و آماده‌باش هسته‌ای روسیه.  هنوز به نظر می‌آید که در این جنگ از سلاح هسته‌ای استفاده نشود. اما جنگ‌ سایبری ابعادی را تجربه کرده که در بی‌سابقه است. آیا جهان در آستانه‌ی یک جنگ سایبری جهانی است؟ یا بازهم وقتی نگرانی اصلی موشک‌های هسته‌ای است، تحولی دیگر در زیرساخت‌های تکنولوژی اتفاق می‌افتد؟

در اولین جنگ تمام‌عیار زمینی در اروپا در قرن ۲۱، دو طرف می‌کوشند از رسانه‌های مدرن به نفع خودشان استفاده کنند. رسانه نوع جدید‌ و ابزار دیجیتال حالا اسلحه‌‌ی جدیدی شده‌اند که در جنگ‌های قبلی اروپایی وجود نداشتند. حالا دیگر جنگ فقط موشک و خمپاره نیست. اگر کشوری جنگ را در رسانه‌های جدید از دست بدهد، احتمالا بقیه‌ی جنگ را هم باخته است. دولت اوکراین بعد از تهاجم روسیه اعلام کرده که به همه‌ی داوطلبان اسلحه می‌دهد. هم‌زمان وزارت تازه‌تاسیس «تحول دیجیتال» اوکراین که توسط معاون نخست‌وزیر این کشور اداره می‌شود از داوطلبان خواسته است برای جنگ سایبری ثبت‌نام کنند.

سرهی کیسلیتسیا، سفیر اوکراین در سازمان ملل، روز ۲۷ فوریه در جلسه‌ای برای بررسی نشست اضطراری شورای امنیت درباره‌ی تحولات اوکراین ۱۵ دقیقه حرف زد. او اسنادی از تهاجم روسیه نشان داد. و گفت این اسناد تا قبل از پایان جلسه در وب‌سایت سازمان‌ملل قابل دسترسی است. او شماره‌ی تلفنی اعلام کرد که خانواده‌ی سربازان روسیه می‌توانند با آن تماس بگیرند و از وضعیت فرزندان خود خبر بگیرند. حرف تکان‌دهنده‌ی او بعد از اعلام این شماره‌ی تلفن است: «امیدوارم حالا که من این شماره‌ی تلفن را خواندم دولت روسیه وب‌سایت سازمان ملل را هک نکند» (لینک).

گزارشی از حمله‌ی هکران مرتبط با روسیه به سایت‌های سازمان‌ملل مخابره نشده است، اما حرف‌های کیسلیتسیا یادآور یک واقعیت است. تمام سایت‌ها و تجهیزات دیجیتال دولت اوکراین در یک تهاجم گسترده‌ی سایبری (حداقل به‌طور مقطعی) از کار افتاده‌اند. حمله‌‌ای که به دولت روسیه ربط داده می‌شود. جهان شاهد ابعاد تازه‌ای از جنگ سایبری است و شاید از کار افتادن چند وب‌سایت گستردگی این پدیده‌ی نوین را نشان ندهد.

تشکیل ارتش سایبری اوکراین، دیر اما واقعی

کم‌تر از ۲۴ ساعت از حمله‌ی نظامی روسیه به اوکراین، سایت‌های دولتی اوکراین از کار افتادند. مقامات دولتی فقط به تکنولوژی‌های پیام‌رسانی چون تلگرام و توییتر دسترسی داشتند. اما همین پلت‌فرم‌ها هم پر است از کانال‌ها و اکانت‌های جعلی و ترول‌های روس. موج سنگینی از اخبار جعلی همه‌جا را گرفته است. ‌وب‌سایت رسمی وزارت «تحول دیجیتال» اوکراین از کار افتاده، وزارت‌خانه‌ی جدیدی که اوکراین پس از تأسیسش در سال ۲۰۱۹ شاید پیش‌بینی نمی‌کرد در کمتر از سه‌سال همتای وزارت جنگ ارزش داشته باشد. میخایلو فدوروف، وزیر تحول‌دیجیتال و معاون نحست‌وزیر اوکراین اکنون راهی غیر از کانال‌ تلگرام این وزارت‌خانه برای مخاطب‌قرار دادن شهروندانش ندارد.

حدود ساعت ۹ شب ۲۶ فوریه، کانال تلگرام این وزارت‌خانه از تشکیل «ارتش سایبری اوکراین» خبر می‌دهد: «ما اوکراینی‌های با استعداد زیادی در حوزه دیجیتال داریم: توسعه دهندگان، متخصصان سایبری، طراحان، کپ‌ رایترها و بازاریابان. ما به مبارزه در جبهه سایبری ادامه می‌دهیم».

فدوروف همان‌ شب در توییتر می‌نویسد: «ما در حال ایجاد یک ارتش سایبری هستیم. ما به استعدادهای دیجیتال نیاز داریم. وظایفی برای همه وجود خواهد داشت. ما به مبارزه در جبهه سایبری ادامه می‌دهیم. اولین وظیفه در کانال برای متخصصان سایبری است».

او آدرسی منتشر می‌کند و از داوطلبان می‌خواهد ثبت‌نام کنند. با فعالیت این وزارت‌خانه، جنگ سایبری خیلی سریع خط مقدم دفاع در مقابل تهاجم همه‌جانبه‌ی روسیه شده است.

کانال تلگرام و صفحه‌ی رسمی توییتر وزارت «تحول دیجیتال» اوکراین و صفحه‌ی توییتر نخست‌وزیر این کشور (لینک) خلاصه‌ای را از آن‌چه در این جنگ سایبری جریان دارد منتشر کرده‌اند. نامه‌نگاری با گوکل، فیس‌بوک (متا)، توییتر، نت‌فلیکس، وایبر و برخی دیگر از خدمات‌دهندگان بزرگ تکنولوژی، برای غیرفعال کردن حساب‌های روسیه یکی از این اقدامات است. هشدارهایی برای مردم اوکراین که از اطلاعات (دیجیتال) خود حفاظت کنند منتشر می‌شود، و در یکی از کم‌سابقه‌ترین اقدامات، فدوروف از فعالان رمزارز جهان خواسته تا هرگونه اطلاعاتی از حساب‌های رمزگذاری شده‌ی مقامات روسی را اطلاع دهند. او می‌نویسد: «جامعه‌ی رمزارز اوکراین آماده است به هرگونه اطلاعاتی که منجر به کشف کیف‌پول‌های‌ رمز‌گذاری شده‌ی مقامات روسیه و بلاروس و نزدیکان آن‌ها منجر شود، پاداش سخاوت‌مندانه‌ای بدهد».

مشخص نیست که این اطلاعات چطور می‌تواند به اوکراین کمک کند. پیشتر فدوروف خواستار تعلیق خدمات پولی و اعتباری به روسیه شده بود. برای این‌کار از حامیانش خواسته بود از ویزا‌کارت یا مسترکارت بخواهند که خدمات خود را به روسیه متوقف کنند. همچنین اوکراین به اپراتورهای تلفن خود دستور داد تا دسترسی شبکه به تلفن‌های روسیه و بلاروس را قطع کنند تا نیروهای متجاوز نتوانند آنلاین شوند و ویدیوها یا پیام‌های خود را ارسال کنند.

خطر بالاگرفتن آتش جنگ سایبری، آیا جنگ جهانی در راه است؟

جنگ سایبری از طرف روسیه هم پنهان نیست. ابعاد رسانه‌ای جنگ گاهی از آن‌چه در خیابان‌های شهرهای اوکراین اتفاق می‌افتد گسترده‌تر می‌شود. روز شنبه ۲۶ فوریه، نهاد ناظر ارتباطات در روسیه دستور حذف آن دسته از گزارش‌های رسانه‌های روسی را صادر کرد که از حمله‌ی ارتش روس به اوکراین با عنوان «حمله»، «تهاجم» یا «اعلام جنگ» یاد کرده‌اند.

انبوهی از کانال‌های رسمی و غیررسمی در پلتفروم‌هایی چون تلگرام، وایبر و تا اندازه‌ای فیس‌بوک و اینستاگرام به انتشار اخبار جعلی می‌پردازند و همین شیوه‌ی خبررسانی در شبکه‌های رسمی روسیه از جمله «روسیه‌ی امروز» (RT) و «sputnik» دنبال می‌شود. روز یک‌شنبه، ۲۷ فوریه، اتحادیه‌ی اروپا اعلام کرده است که در اقدامی بی‌سابقه علیه ماشین رسانه‌ای کرملین، شبکه‌های RT و Sputnik را ممنوع خواهد کرد (لینک). واکنش این شبکه‌ها البته متفاوت است. شبکه‌ی روسیه‌ی امروز (RT) این تصمیمات را مخالف حق آزادی بیان و تلاش برای سانسور می‌داند.)لینک(

روسیه هم مدعی است که مورد تهاجم سایبری قرار گرفته است. رسانه‌های روسی اندکی بعد درخواست عضوگیری ارتش سایبری اوکراین از سوی معاون‌ نخست‌وزیر، نوشتند: «حملات باورنکردی سایبری علیه روسیه انجام شده است. وب‌سایت‌های خدمات دولتی روسیه و وب‌سایت‌های مربوط به کرملین و پارلمان روسیه و همچنین تلویزین، هوافضا و خدمات ریلی روسیه مورد حمله قرار گرفته‌اند» (لینک). منابع خبری هرچند گزارشی از این ادعا منتشر نکرده‌اند. صبح دو‌شنبه ۲۸ فوریه هم خبرگزاری دولتی روسیه (TASS) هک شد و نسخه انگلیسی آن تا لحظه نگارش قابل دسترسی نیست. نسخه‌ی روسی این خبرگزاری پیامی ضد پوتین را نشان می‌دهد. کاربران رسانه‌های اجتماعی می‌گویند نسخه روسی بیانیه‌ای ضد جنگ را نشان می‌دهد (لینک).

در اوایل هفته‌ی گذشته و چند روز پس از فرمان علنی تهاجم کرملین به اوکراین، چندین کشور اتحادیه اروپا تیم‌هایی از کارشناسان امنیت سایبری را برای کمک به مقابله با تهدیدات سایبری به اوکراین فرستادند. مقامات اتحادیه اروپا نگران هستند که اعضای این اتحادیه، ناتو و کشورهای بالتیک شاهد حملاتی باشند که فعلا اوکراین را هدف گرفته. الگوهایی گسترده‌ای مانند حمله‌های هکری به زیرساخت‌ها، انتشار اخبار جعلی یا سرقت دارایی‌ها و مدارک دیجیتالی.

به گفته چستر ویسنیوسکی، دانشمند پژوهشی «Sophos» (شرکت امنیتی نرم افزار و سخت افزار بریتانیا) سازمان‌ها و کشورهای اطراف اوکراین حتی اگر در داخل اوکراین فعالیت نداشته باشند، باید آماده باشند و در مقابل انواه شرارت‌ آنلاین خود را مجهز کنند (لینک): «از منظر جهانی، ما باید انتظار داشته باشیم که طیفی از نیروهای روسیه، که منظورم مجرمان باج‌افزار، برنامه‌نویسان و اپراتورهای بات‌نت است، حتی بیشتر از حد معمول به اهدافی بسیار دورتر حمله کنند».

جنگ سرد سایبری

مذاکراتی میان روسیه و اوکراین در جریان است، اما هنوز چشم‌انداز مشخصی برای پایان جنگ اوکراین وجود ندارد. چیزی که مناقشه را پیچیده‌تر می‌کتد ابعاد سایبری جنگ است. نوعی مبارزه‌ی چندجانبه‌ی دیجیتال که جهان تاکنون در این ابعاد تجربه نکرده بود. ممکن است تمهیدات متحدان غربی، تحریم‌های گسترده‌ی اقتصادی و گسیل تجهیزات نیرو به اوکراین باعث توقف جنگ یا محدود کردن آن شود. اما جنگ دیجیتال تازه شروع شده است.

حتی اگر موشک‌باران مناطق مسکونی و نظامی اوکراین پایان بگیرد یا نیروهای روسیه از اوکراین خارج شوند، آیا می‌شود انتظار داشت مقابله‌ی سایبری هم به‌شکلی مشابه آرام بگیرد؟

آران اسمیت، محقق مطالعات رسانه‌ در دانشگاه آمستردام هلند فکر می‌کند برای این گمانه زنی زود است. او می‌گوید جهان برای اولین بار است که استفاده از سلاح‌های دیجیتال را در این ابعاد تجربه کرده است و هنوز مشخص نیست تبعات چنین لشکرکشی سایبری گسترده‌ای چه‌خواهد بود: