کارگرانی که با جان‌شان هزینه جام‌جهانی ۲۰۲۲ را پرداختند

حین چک کردن خبرهای داغ مربوط به جام‌جهانی ۲۰۲۲ در قطر با عکس نمادین و اعتراضی یک هنرمند آلمانی که ۶۵۰۰ توپ‌ فوتبال را با شن پُر کرده و روی آن‌ها جمله‌ی «وجدان جهانی، تو لکه ننگی» را نوشته بود برخورد کردم که مقابل مقر فیفا در زوریخ به معرض نمایش درآمد.

پارادوکس بین درآمد هنگفت جام‌جهانی در قطر و مرگ کارگرانی که زیرساخت‌های آن را ساخته‌اند، باید همان وجدان جهانی را تکان دهد؛ پارادوکسی که کنار هم گذاشتن این دو را آزاردهنده می‌نمایند.

این ۶۵۰۰ توپ‌ خالی نماد کارگران مهاجر بی‌جان‌شده‌ی هندی، پاکستانی، نپالی، بنگلادشی و سریلانکایی هستند که از شن -عنصر ساخت ده‌ها پروژه‌ مانند: هفت استادیوم جدید، فرودگاه جدید، هتل‌ها و تکمیل مسیرهای حمل و نقل جدید قطر- پُر شده‌اند. کارگرانی که از سال ۲۰۱۰، زمانی که قطر حق میزبانی جام جهانی را به دست آورد، در این کشور جان باخته‌اند، چیزی حدود هفته‌ای ۱۱ کارگر.  

کارگرانی که در قطر کار می‌کنند اغلب از حقوق قانونی خود بی‌خبرند و حتی مرگ غم‌انگیز دوستان و همکاران خود را ciplō mr̥tyu − عبارتی نپالی به معنای «مرگ ناشی از لغزش» − می‌دانند، چرا که ممکن است همکاران‌شان را در تمام روزهای کاری سالم و سرحال ببینند و همه‌چیز خوب پیش برود، اما در روزهایی که رفته‌رفته دمای هوای به بالای ۴۰ درجه می‌رسد به دلیل فشار کار زیاد، خستگی و بی‌حالی امکان هرگونه اتفاقی برای کارگران وجود دارد. آنها نه‌تنها حق استراحت، نوشیدن آب و کار در سایه را ندارند، بلکه از هیچ‌گونه قانون حمایتی و درمانی خاصی در مواقع اضطراری نیز برخوردار نیستند.

این کارگران جوان از کشورهای‌شان با گواهی غربال‌گری سلامت و پرداخت مبالغ هنگفتی (اغلب بین ۵۰۰ تا ۴۳۰۰ دلار) به آژانس‌های کاریابی برای استخدام آمده‌اند تا بتوانند با حقوقی ناچیز روزانه ۸,۳۰ پوند، یا ماهی ۲۰۰ پوند ــ حداقل دستمزد جدید برای کارگران مهاجر در قطر ــ در شرایط سخت هم‌چون گرمای شدید هوا و بیمه‌ی درمانی غیرحمایتی بدون هیچ استراحتی کار کنند؛ چرا که در کشور خودشان شغل و درآمدی نداشتند و اگر درآمدی داشتند آن‌قدر ناچیز بوده که هزینه‌های سنگین زندگی‌شان را تامین نمی‌کرده است و بنابراین به امید داشتن درآمدی مکفی کاری چنین مرگ‌بار را به فقر و بیکاری ترجیح دادند.

سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی اذعان داشت که «شمار زیادی از کارگران در قطر به دلیل "استرس گرمایی" جان خود را از دست داده‌اند.» اما پُر واضح است که تنها استرس گرمایی عامل مرگ این کارگران استثمارشده نبوده است. بسیاری از آنها به‌دلیل فقر و بدهی زیاد به همین دلالان کار شرایط سخت کاری و ساعات کاری طولانی را به جان خریده‌اند.

استرس گرمایی چیست؟

دمای معمولی بدن بین ۳۶ تا ۳۸ است. وقتی که این دما از این حد بالاتر برود بدن با آزاد کردن مقداری گرما واکنش نشان می‌دهد. اگر گرمای وارده به بدن بیشتر از حدی باشد که بدن بتواند با دفع گرما دمای خود را کاهش دهد بدن شروع به گرم شدن می‌کند و شخص به استرس گرمایی نزدیک می‌شود. مشکلاتی را که از طریق گرما سلامتی را دچار اختلال می‌کنند بیماری‌های ناشی از گرما می‌گویند. این بیماری‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که شخص مشغول انجام کار فیزیکی سنگین در محیط گرم و مرطوب است، در این صورت مقدار زیادی آب همراه با نمک از بدن دفع می‌شود.

استرس گرمایی می‌تواند منجر به یک سلسله مشکلات از قبیل جوش‌های پوستی، گیجی، تشنج و بیهوشی شود. نشانه‌های اولیه‌ی استرس گرمایی مانند خستگی مفرط، خواب آلودگی، تحریک‌پذیری، عدم ثبات و تعادل در تصمیم‌گیری می‌توانند منجر به حوادثی جدی شوند، از جمله از دست رفتن تعادل. به همین دلیل بسیاری از کارگرانی که در شرایط سخت در قطر مشغول به کار بودند، از ارتفاع سقوط می‌کردند.

علاوه بر همه این موارد، کارگران مهاجر در قطر در خوابگاه‌هایی تنگ، غیربهداشتی و ناامن همراه با ۱۰ هم‌اتاقی زندگی می‌کردند، درحالی که طبق استانداردهای کار در قطر تخت‌ دوطبقه و هم‌اتاقی شدن بیشتر از چهار نفر در یک اتاق غیرقانونی است. در مواردی حقوق‌ها کارگران به مدت چندین ماه پرداخت نمی‌شود و کارگران نمی‌توانند حتی غذا بخرند و یا برای کمک‌هزینه خانواده‌های‌شان یا پرداخت وام‌های مربوط به استخدام‌شان پولی ارسال کنند و این موارد آن‌ها را به ورطه ناامیدی و استیصال و در نهایت خودکشی می‌رساند.

همچنین در بدو ورود پاسپورت تمام کارگران را کارفرمایان ضبط می‌کنند. از سویی کارگران را تهدید می‌کنند که تا زمان فسخ قراردادشان نمی‌توانند قطر را ترک کنند و از سوی دیگر اگر از شرایط خود شکایت کنند یا به دنبال کمک باشند، توسط کارفرمایان تهدید به اخراج می‌شوند. بنابراین آن‌ها برای سال‌های متمادی برده‌‌ی کارفرمایان خود می‌شوند.

کارگران مهاجر و هزینه‌های هنگفت جام جهانی

طبق گزارش سالانه فیفا در سال ۲۰۲۰ در مورد بودجه برگزاری مسابقات جام‌جهانی قطر، فدراسیون جهانی فوتبال علی‌رغم درآمد هنگفت از این مسابقات فکری به حال کارگران آسیب‌دیده در جریان ساخت و سازهای مربوط به آن نکرده است. هزینه تخمینی برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲، ۱۳۸ میلیارد پوند تخمین زده شده است. مجموع درآمدهای فیفا در ۲۰۲۲ برابر با ۳,۴ میلیارد پوند تخمین زده شده. حق پخش مسابقات ۱,۹ میلیارد پوند در این سال است. سود تخمینی فیفا در ۲۰۲۲ برابر با یک میلیارد پوند محاسبه شده است.

در مجموع بر اساس آمار اعلام‌شده توسط سازمان عفو بین‌الملل نزدیک به یک میلیون و هفتصد هزار کارگر مهاجر در قطر وجود دارد که از این تعداد بیش از ۶۵۰۰ نفر آنها جان خود را از دست داده‌اند. روزانه ۳۲۰۰ کارگر مهاجر تنها در ورزشگاه خلیفه کار می‌کردند.

برخی از کارگرانی که جانشان را طی سال‌های گذشته در پروژه‌های بلندپروازانه و هنگفت قطر برای جام‌جهانی است دادند اینان هستند:

 ۳۷ مورد از ۴۰ مرگ ثبت‌شده کارگرانِ پروژه‌های ساخت استادیوم جام‌جهانی به‌عنوان «مرگ غیر‌مرتبط با کار» ثبت شده‌اند. این ۳۷ نفر کارگرانی بودند که در حین شیفت کاری خود سقوط یا غش کردند و بعداً در بیمارستان جان خود را از دست دادند، یا کارگرانی بودند که بعد از یک کار سخت در گرمای طاقت‌فرسا در خواب جان باختند.

اما در همان گزارش عفو بین‌الملل گفته شده که گواهی‌‌ فوت‌های مبهمی برای این کارگران که عمدتا جوانانی بودند که «گواهی غربال‌گری سلامت» داشتند، صادر شده است. برای مثال: «مرگ با علل طبیعی»، «مرگ بر اثر ایست قلبی» یا «نارسایی حاد قلبی یا تنفسی». این نوع گواهی‌ها هرگونه ارتباط مرگ متوفی در حین کار را نفی می‌کند و به‌تبع آن خانواده‌های داغ‌دیده‌ی کارگران هرگز نخواهند فهمید که چه بر عزیزان‌شان گذشته و چه چیزی باعث مرگ‌شان شده است و از طرف دیگر این خانواده‌ها هرگز نمی‌توانند از کارفرمایان و مسئولین قطری نیز غرامتی بابت مرگ نان‌آوران خانواده‌شان دریافت کنند.

طبق قانون کار در قطر «تنها در صورتی کارفرمایان ملزم به پرداخت غرامت هستند که کارگران در محل‌کار یا به‌طور مستقیم به دلیل کار جان خود را از دست بدهند یا سلامتی‌شان به‌خطر بیافتد». همین تعریف محدود و طبقه‌بندی محدود و مبهم می‌تواند به‌راحتی شرکت‌ها را از مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی مصون نگاه دارد.

هنوز چند ماه به جام‌جهانی ۲۰۲۲ مانده و دولت قطر و فیفا هنوز می‌توانند از طریق نفوذی که با مقامات و شرکت‌های قطری دارند به جامعه جهانی اطمینان دهد که این جام و برگزاری مسابقات تبعات مثبتی برای حقوق کارگران در این کشور به‌جا می‌گذارد و همچنین با کمک محققان و روزنامه‌نگاران و سازمان‌های حقوق‌بشری با انجام تحقیقات انسانی و عادلانه به این فاجعه و بی‌عدالتیِ سر به مُهر نهاده شده‌ی اعتراف کنند و زندگی بازماندگانِ فاجعه و وجدان جهانی را از این جدال نجات دهند.

اولویت اول باید تضمین اجرای کامل و مؤثر اصلاحات قانون کار و پرداخت غرامت به خانواده کارگرانی باشد که در حین کار در قطر جان خود را از دست داده‌اند.

تا امروز تیم‌های ملی کشورهای مختلف درباره این موضوع موضع گرفته‌اند و حرکت‌های نمادین بسیاری در اعتراض به مرگ بیش از ۶۵۰۰ کارگر در کشورهای مختلف انجام شده است. برای مثال، تیم‌های نروژ و آلمان در آستانه بازی‌های مقدماتی جام حذفی تی‌شرت‌های اعتراضی حمایت از کارگرانی که در قطر کار می‌کنند به تن کردند.

جوجینیو واینالدام (Georginio Wijnaldum)، هافبک هلندی در صحبت‌های خود با روزنامه "میرر" (Mirror) به نقض حقوق کارگران در قطر اشاره کرده و گفت: «ما قطر را برای برگزاری جام‌جهانی انتخاب نکردیم، اما می‌توانیم در مقابل نقض حقوق کارگران در قطر و همچنین کشته شدن ۶۵۰۰ نفر از آن‌ها واکنش نشان دهیم و مردمی که از این اتفاقات بی‌خبرند را آگاه کنیم، این آگاهی سازمان‌های بسیاری را ملزم به پاسخگویی می‌کند.» او همچنین اضافه کرد: « این اشتباه است اگر فکر کنیم که قرار است در قطر فقط فوتبال بازی کنیم و به رفتارهای نژادپرستانه و ناقض حقوق توجهی نکنیم.»

هندریکس گرازسودن، تولید‌کننده چمن هلندی مسابقات قهرمانی جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ اعلام کرد به دلیل وضعیت حقوق بشر در قطر تصمیم گرفته برای زمین‌های بازی استادیوم‌های این کشور چمن تولید نشود و قطر را تحریم کرد.

همچنین اریک کانتونا، ستاره اسبق فوتبال فرانسه و جهان به میزبانی جام‌جهانی در قطر معترض و مدعی شد که جام پیش رو برای او هیچ اهمیتی ندارد، چراکه در قطر همه‌چیز معطوف به پول و قدرت مالی است. او همچنین گفت نحوه برخورد آنها با کارگران سازنده استادیوم‌ها بسیار وحشتناک است و در این مدت هزاران نفر جان باختند.

همچنین در ۲۳ نوامبر ۲۰۲۱ نیروهای امنیتی قطر دو خبرنگار از شبکه تلویزیونی NRK نروژ را به مدت بیش از ۳۰ ساعت، بازداشت کردند. مقامات قطری در پی این برخورد، تصاویری را که «هالوور اکلند» و «لقمان قربانی» برای گزارش وضعیت و مشکلات کارگران خارجی در قطر تهیه کرده بودند را نیز ضبط و پاک کردند. دولت قطر این دو خبرنگار را به اتهام "تجاوز به اموال خصوصی و فیلم‌برداری بدون مجوز" متهم کرده است.

در روزهای گذشته نیز با اوج گرفتن انتقادها از فیفا و دولت قطر به دلیل شرایط کارگران و مرگ و میر آنها بالا گرفت. اما با وجود گزارش ۷۳ صفحه‌ای عفو بین‌الملل و اعتراض گروه‌های مختلف و فعالان حقوق‌بشری هنوز فیفا اتهام «استثمار کارگران» طی پروژه‌های زیرساختی مربوط به جام‌جهانی ۲۰۲۲ قطر را نپذیرفته و تمام مسئولیت را به گردن سه شرکت‌ زیرمجموعه و کارفرمایان قطری آن نهاد که بنا بر اظهارات سخنگوی فیقا قرارداد آنها فسخ شده است.

این در صورتی است که فیفا ملزم بود تا سلامت و ایمنی کارگرانی که در پروژه‌های جام‌جهانی کار می‌کنند را تضمین کرده و تذکراتی را که عفو بین‌الملل از سال ۲۰۱۷ در این‌باره به این سازمان داده بود را جدی می‌گرفت و از اهرم خود برای تحت فشار قرار دادن قطر برای اجرای بهتر اصلاحات و اجرای قوانین سفت و سخت درباره حقوق کارگران استفاده می‌کرد.

«استفان کاکبرن» مدیر برنامه عدالت اقتصادی و اجتماعی عفو بین‌الملل به ایریش تایمز گفته است: «فیفا هیچ‌گونه سوء استفاده از کارگران توسط شرکت‌های دخیل در آماده‌سازی و تحویل جام جهانی ۲۰۲۲ را نمی‌پذیرد.»

او همچنین یادآور شد که «برخلاف آنچه در قطر گفته می‌شود، استثمار کارگری بدون اقدام فیفا ادامه دارد.»