تشدید تفکیک‌جنسیتی فضاهای شهری: حصارکشی و دیوارکشی در بوستان‌های تهران و بجنورد
گزارش‌های منتشرشده حاکی از اجرای طرح جدیدی برای تفکیک جنسیتی فضاهای عمومی در پایتخت و برخی دیگر از شهرهای ایران است. گفته می‌شود این طرح برای کشیدن حصاری بین مادران و کودکان و «بقیه» شهروندان در پارک‌ها پیش‌بینی شده و قرار است «حفاظی» باشد میان این زنان و دید «نامحرم».
ماریا دادور
حکومت جمهوری اسلامی ایران در حال محدودترکردن آزادی‌های اجتماعی در حوزه جنسیت است. جدیدترین تمهید مقام‌ها در این راستا، تفکیک فضای عمومی شهری پارک‌هاست؛ فضایی که بنا به تعریف باید برای «همگان» باشد.
ناصر امانی، از اعضای شورای شهر تهران سه‌شنبه ۲۳ فروردین/۱۲ آوریل در مصاحبه با پایگاه خبری انتخاب از اجرای طرح حصارکشی در پارک‌ها و بوستان‌های پایتخت در بیش از ۲۰ پارک تهران خبر داد و گفت طرح مذکور از ایده‌های اصلی علیرضا زاکانی، شهردار تهران برای «تغییر کاربری» بخشی از پارک‌ها بوده است. امانی گفت:
«طرحی که شهرداری دارد اجرا می‌کند یکی از ایده‌هایی است که آقای زاکانی از ابتدای حضورشان در شهرداری مطرح کرده بودند. نظر ایشان این است که برخی از خانم‌ها که با بچه‌های کوچک‌شان به پارک‌ها می‌آیند، باید امکان داشته باشند که راحت‌تر بتوانند با بچه‌های‌شان بازی و به طور کلی حرکتی کنند که در فضای عمومی پارک برای‌شان امکان‌پذیر نیست. لذا نظرشان این است که در هر محله‌ای از شهر تهران، بخشی از فضای یکی از پارک‌ها را به شکلی تغییر کاربری دهند که نیاز مادران و کودکانی که به پارک می‌آیند را برآورده کنند.»
گفته‌های این عضو شورای شهر در واقع حاکی از آن است که شهردار تهران از ابتدای نشستن بر کرسی ریاستِ نهادی که در اعمال تبعیض‌های جنسیتی بسیار بدنام است، کنترل دسترسی زنان به پارک‌های تهران و چگونگی «حرکت» در فضاهای عمومی را در دستورکار خود قرار داده است. نگاهی به کارنامه هرچند کوتاه زاکانی در شهرداری تهران می‌تواند چرایی اولویت‌دادن به چنین طرحی را روشن کند. طرحی که البته با سیاست‌های دامنه‌دار تفکیک جنسیتی در فضاهای عمومی ایران همخوانی دارد.
«طرح زاکانی»
درشهریور ۱۴۰۰ برخی از خبرگزاری‌های حکومتی همراه با انتشار گزارش‌هایی مبنی بر اینکه علیرضا زاکانی در بدو ریاست بحث‌برانگیز خود در شهرداری تهران، به اعمال تغییرات گسترده‌ای در سطح مدیران این سازمان دست زده و افرادی را از حزب‌های جمعیت ایثارگران، که عمدتاً متشکل از فرماندهان سابق سپاه پاسداران‌اند و جمعیت رهپویان، که اکثریت آن‌ها را فرماندهان بسیج تشکیل می‌دهند، جانشین مدیران پیشین کرده، تأیید کردند که او همزمان حذف زنان مدیر در شهرداری را نیز در دستور کار قرار داده است. براساس این گزارش‌ها «برای خوشایند زاکانی» و در جهت سیاست‌های رسمی جمهوری اسلامی در ایجاد ممانعت از مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان و به خانه راندن آن‌ها، زنان مدیر در رأس مدیریت شهری جابه‌جا یا مجبور به استعفا شده‌اند. برخی از شهرداران ۲۲ منطقه تهران زنان مدیر را برکنار کرده یا آن‌ها را تهدید کردند که در صورت خودداری از استعفا، پست آن‌ها را به کارشناس تقلیل می‌دهند. تا آن‌زمان برکناری دست‌کم ۴ تا ۵ تن از زنانی که در شهرداری تهران پست‌های مدیریتی را برعهده داشتند از جمله مدیر روابط عمومی شهرداری منطقه ۵ از کار تأیید شد.
شهرداری تهران تا پیش از انتصاب علیرضا زاکانی به سمت شهردار نیز در تقسیم پست‌های مدیریتی و همچنین سیاست‌های شهری، تفکیک جنسیتی و تبعیض علیه زنان را در پیش گرفته بود. بر مبنای آخرین آمارهای موجود که به بهمن ۹۹ و دوره پیروز حناچی باز می‌گردد از ۷۰۰ مدیر شهرداری تهران تنها ۵۳ مدیر زن بوده‌اند که کمتر از ۸ درصد است. در دوره محسن قالیباف این رقم ۱ درصد اعلام شد. قالیباف در سال آخر مدیریتش نرگس معدنی‌پور را به‌عنوان شهردار منطقه۱۳ منصوب کرد و او تنها زنی بود که در آن دوره به سمت شهردار منطقه رسید.
«بهانه نگاه نامحرم»
ناصر امانی در گفت‌و‌گوی روز سه‌شنبه خود با «انتخاب»، حصارکشی یا دیوار کشی را با این بهانه که خود او از هیچ‌کدام از این پارک‌ها بازدیدی نداشته، رد یا تأیید نکرد. جواب او به پرسشی در همین رابطه اما به خودی خود، گویای این است که مردان مسئول در شهرداری و شورای شهر چگونه از جانب زنان برای ادامه محدود کردن فضای حضور زنان با اتکا به حجاب اجباری و مسئله نگاه نامحرم تصمیم‌گیری می‌کنند.
امانی با سلب مسئولیت ضمنی از شورای شهر تهران در این‌رابطه گفت:
«من تا کنون از این پارک‌ها بازدید نکرده‌ام ولی ظاهرا قصدشان این بوده که دید نداشته باشد. به هر حال خانم‌هایی که به این مجموعه‌ها می‌روند، می‌خواهند لباس‌های خود را در بیاورند و ورزش کنند طبیعتاً باید از دید نامحرم دور باشند. یک بخشی از پارک را می‌خواهند به مادرانی اختصاص دهند که با فرزند و بدون همسرشان به پارک می‌آیند.»
ناصر امانی در ادامه مدعی شد که طرح مذکور، طرحی که مشخصاً برای تعیین فیزیکی حد و مرز فضای قابل دسترس برای زنان، از طریق حصارکشی‌ست، هدف تفکیک‌جنسیتی را دنبال نمی‌کند. او افزود:
«آنچه آقای زاکانی مطرح کردند و ما از ایشان شنیده‌ایم، همین است. البته گویا نزدیک به ۲۰ و خرده‌ای از آن‌ها را در برخی از مناطق اجرا کرده‌اند. من موفق نشده‌ام که این پارک‌ها را ببینم که به چه شکلی است ولی واقعا طرح زنانه و مردانه کردن پارک‌ها به هیچ عنوان مطرح نیست. نه شهرداری این موضوع را مطرح کرده است و نه ما به عنوان اعضای شورای شهر این را می‌پذیریم که پارک‌های تهران حالت جنسیتی بگیرد و تفکیک شود».
امانی در ادامه از طرح زاکانی برای حصارکشی به‌دور زنان در پارک‌ها استقبال‌کرد و گفت:
«انگیزه، انگیزه خوبی‌ست و به باور من برخی افراد در این زمینه اظهار نظرات تند و افراطی می‌کنند. هدف این بوده که در هر محله‌ای بخشی از یک پارک به مادرانی که می‌خواهند با بچه‌های خود راحت‌تر باشند، اختصاص پیدا کند».
پیش از او محمد آقامیری، عضو شورای شهر تهران هم از طرح شهرداری و تصمیم‌گیری به جای زنان دفاع کرده و گفته بود:
«شهرداری تهران قصد دارد برخی پارک‌های تهران را در اختیار مادر و کودک قرار بدهد و به‌نوعی این پارک‌ها را به پارک‌های خانواده تبدیل کند. براساس طرح مورد نظر شهرداری، قرار است ٢٠٠ پارک به بانوان و کودکان اختصاص یابد.به گفته وی این طرح به درخواست مردم انجام شده است چرا که در پارک‌ها مردان غریبه و جوانان نامحرم حضور دارند و این به صلاح بانوان نیست.»
در این طرح هم مانند اکثر طرح‌های مرتبط با زنان، جمع‌های مردانه بدون نظرپرسی، در باره صلاحدید زنان تصمیم گرفته‌اند که کجا بروند و چگونه حرکت کنند تا از نگاه جمع دیگری از «نامحرمان» در امان باشند.
سلب فضای عمومی از زنان
به‌علاوه، سیاست‌های تفکیک جنسیتی تاکید دوباره‌ای است بر اینکه زنان در فضای عمومی و در کنار مردان حق حضور و فعالیت ندارند و در واقع تلاش می‌کند از فضای بیرون از خانه، دنباله‌ای از «کنج خانه» برای زنان بسازد که «دور از چشم نامحرم، بچه‌داری کنند».
سخنان آقامیری با واکنش‌هایی درباره جداسازی جنسیتی پارک‌ها روبه‌رو شد، او صحبت‌های خود را که در وبسایت شورای شهر تهران منتشر شده بود تکذیب کرد و واکنش‌های صورت‌گرفته را «غرض‌ورزی» خواند. آقا میری مدعی شد زنانه و مردانه‌شدن پارک‌ها شایعه است و افزود:
باید عنوان کنم که شهرداری تهران یک طرحی تحت عنوان بوستان مادر و کودک دارد که در ۳۵۲ بوستان محلی از ۲۲۰۰ بوستان تهران آن را اجرایی می‌کنند که براساس این طرح یک فضای مناسب از بوستان به مادران و کودکان اختصاص داده می‌شود که مادران بتوانند با حجاب راحت‌تر با کودکانشان بازی کنند و اتاق مخصوص تعویض لباس و پوشک کودک و همچنین وسایل بازی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است که بدون مزاحمت بتوانند در این فضا مادران و کودکان بازی کنند و مابقی فضای پارک در اختیار عموم مردم است.
وی همچنین تأکید کرد:
پارک زنانه و مردانه نداریم و تنها برای ارج نهادن به زنان ۹ بوستان را مناسب سازی کردیم و پنج بوستان دیگر نیز مخصوص بانوان قرار است ساخته شود، من پیشنهاد می‌کنم که این تعداد بوستان‌ها به ۴۰ بوستان برسد و مردان می‌توانند در مابقی بوستان‌های شهر ورزش کنند.
یکی از این واکنش‌ها از سوی ناهید خداکرمی، عضو سابق شورای شهر تهران صورت گرفت. او با تأکید بر عمومی بودن فضای پارک‌ها و بوستان‌های شهری، صحبت‌های مطرح درباره طرح زاکانی را «بی‌مطالعه» و «غیرضروری» خواند و در واکنش به اظهارات آقامیری گفت:
پارک‌ها و بوستان‌ها متعلق به همه شهروندان است. گفته‌هایی مانند جداسازی پارک‌ها برای بانوان نه تنها مشکلی را از مردم حل نمی‌کند بلکه مشکلات اجتماعی ما را هم بیشتر می‌کند. بسیاری از مردان و زنان از وضعیت مدیریت فرهنگی کشور ناراضی هستند. این نارضایتی با حرف‌های غیر ضروری و بدون مطالعه بیشتر می‌شود و این موضوع جای تأسف دارد.
برخلاف اظهارات خداکرمی، اما طبق صحبت‌های اعضای کنونی شورای شهر تهران طرح موسوم به «مادر و کودک» از حد «حرف» فراتر رفته و می‌رود تا در بیش از ۳۰۰ بوستان تهران دور زنانی که نقش پذیرفته‌شده مادری را برعهده دارند، حصاری «خیرخواهانه» بکشد.
خداکرمی در ادامه به مشکلات محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی تهران اعم از آلودگی هوا، ریزگردها، کمبود آب، نبود انرژی پاک، تورم، گرانی و خشونت اشاره کرد و گفت:
«فکر و ذکر مسئولین ما این است که در امور خانواده‌ها دخالت کنند و مسائل دیگری را که ربطى به ماموریت‌ها مدیریت شهرى ندارد مطرح کنند. مشکلات شهر تهران با حصارکشی پارک ها حل نمی‌شود.»
زهرا شمس احسان، عضو شورای شهر تهران هم در جلسه روز یکشنبه شورای شهر به ناکارآمد بودن «بوستان‌های مادر و کودک» اشاره کرد و گفت موضوع ممنوعیت حضور مردها در این بوستان‌ها باید منتفی شود. او گفت:
«این بوستان‌ها نیازمند اصلاح و بازنگری در انتخاب و تجهیز است. چرا که بازدید همکارانمان از این بوستان‌ها نشان داده که عموما بوستان‌های محلی زیر ۵۰۰۰ متر با هدف حداقل هزینه‌های تجهیز انتخاب شدند و فارغ از استقبال و رضایت شهروندان این پارک‌ها در مناطقی هستند که از نظر سرانه فضای سبز در مضیقه هستند. به گونه‌ای که خانواده‌ها برای استفاده از بوستان‌های دیگر باید مسافت زیادی را طی کنند. لذا موضوع محدودیت حضور آقایان بایستی منتفی شود و از طرفی دیگر فلسفه وجود اتاق مادر و کودک در بوستان‌های فرامنطقه‌ای است، نه اینکه ما در بوستان‌های محلی که ساکنان محله از این بوستان‌ها استفاده می‌کنند راه اندازی کنیم.»
«نظر کارشناسان این بود که دیوارکشی کنیم، گفتیم چه بهتر، زنانه-مردانه کنیم»
چیدن حصار به‌دور زنان تنها به پایتخت و جلب نظر شهردار تهران محدود نشده است. در برخی از شهرها که زنان از فضاهای عمومی سهم کمتری نیز به نسبت تهران دارند، مردان مسئول برای تفکیک جنسیتی دست به‌‌کار شده‌اند. احمدرضا یزدانی، از اعضای شورای شهر بجنورد در واکنش به گزارش‌های منتشرشده از محدود کردن فضای عمومی برای زنان این شهر، تعارف را کنار گذاشت و دیوارکشی پارک آفرینش اصلا قضیه بزرگ و مهمی نیست و جداسازی زنان و مردان ضروریست.
او در مصاحبه با وبسایت دیده‌بان ایران دلیل خیرخواهانه دیوارکشی در محل عبور زنان روی پل‌های بجنورد را «سیل» عنوان کرد و در اظهارنظری جالب توجه گفت:
بحث زنانه مردانه کردن محل عبور پل‌ها بدین علت بوده که چون امکان سیل در بجنورد وجود دارد علت دیوارکشی محل عبور عابرین در پل‌ها جلوگیری از وقوع سیل است. او گفت: نظر کارشناسان این بود که برای جلوگیری از خسارات ناشی از سیل، محل عبور عابرین را دیوارکشی کنیم و حالا گفتیم چه بهتر آن را زنانه- مردانه کنیم.
احمد رضا یزدانی درباره انتشار تصاویری از زنانه و مردانه کردن پارک آفرینش بجنورد، پا را فراتر گذاشت و گفت:
هر جا که پارکی به پارک بانوان تبدیل شود باید دور تا دور آن را دیوارکشی کرد. این پارک قبلا یک پارک عمومی بوده و الان تبدیل به پارک بانوان شده است. علت دیوارکشی این پارک هم همین است.
یزدانی مدعی شد نبود پارک بانوان در بجنورد باعث اعتراض مردم شده بود. او تاکید کرد: «به صلاح نیست که زنان با حضور نامحرم برخی فعالیت‌ها را انجام دهند». او منکر قصد شورای شهر برای کمتر کردن حضور زنان در فضای عمومی نشد و گفت: حضور بانوان و انجام برخی از فعالیت‌ها در کنار مردان هم به لحاظ شرعی و هم عرف جامعه درست نیست و ما هم به دلیل این پارک را تبدیل به پارک زنان کردیم.
پش از او شهردار بجنورد هم تعمیرات پارک عمومی این شهر برای ایجاد «محرمیت و ایمنی» را تاکید کرده بود. براساس گزارش‌ها شهرداری پل‌های عابر مشرف به پارک را هم بدون توجه به خطراتی که این کار متوجه زنان عابر می‌کند، کاملا پوشانده است.
در نبود قدرتی مدنی که بتواند با تکیه بر حساسیت نسبت به تبعیض علیه زنان افکار عمومی را منسجم کرده و مقابل جداسازی جنسیتی بایستد، مدیران شهری در بسیاری از شهرهای ایران از جمله شیراز، تبریز، ارومیه، اهواز، مشهد، چابهار و استان کهگیلویه و بویراحمد به‌بهانه «راحتی بانوان» و به صورت پراکنده اما هماهنگ، در حال کوتاه‌تر کردن دست زنان از فضای عمومی شهرها هستند؛ فضایی که به‌خودی خود «فضای مردانه» و مختص به مردان شناخته می‌شود و زنان برای حضور در آن آزارها و فشارهای زیادی را چه از سمت خانواده و چه جامعه و حکومت تحمل می‌کنند. این روند، علاوه بر محدود کردن حضور زنان، به‌دنبال کنترل و تحدید حرکت آن‌ها در فضاهای عمومی‌ست.
زنانه و مردانه کردن فضاهای عمومی: «برای ما مهم است برای شما نه»
در عین حال نسبت به این روند سیاست دوگانه‌ای وجود دارد: از یک‌سو در تصمیم‌گیری‌ها آن‌چنان با اهمیت شمرده می‌شود که به‌رغم شرایط موجود، در اولویت تخصیص بودجه و اجرا قرار می‌گیرد و از سوی دیگر، مدیران شهری از جمله احمدرضا یزدانی در مصاحبه‌های خود دوباره و سه‌باره تاکید می‌کنند که «به‌هیچ وجه قضیه بزرگ و مهمی نیست» و «دلیل حساسیت و واکنش مردم در فضای مجازی، رسانههای معاند است.»
در اوایل دهه شمسی بود که در بروجرد اولین پارک ویژه زنان ساخته شد. پس از بروجرد مدیران شهری در شهرهای مختلف از جمله پایتخت از این حرکت استقبال کردند.
محمدباقر قالیباف، رئيس کنونی مجلس و شهردار وقت تهران که او نیز علاوه بر اتهام‌های فساد گسترده، به اتخاذ سیاست‌های زن‌ستیزانه تفکیک جنسیتی در شهرداری تهران شهرت دارد، در سال ۱۳۸۶ و به عنوان یکی از حامیان اصلی و مبدعان این طرح دستور به ساخت اولین «بوستان بانوان» در پایتخت داد. طرحی که تا آخرین روزهای سال ۹۹ به احداث شش پارک جداسازی‌شده در تهران انجامید: بهشت مادران، پردیس بانوان، بوستان نرگس، مجموعه شهربانو (در پارک ولایت)، بوستان ریحانه (در پارک چیتگر).
پارک‌های که به گفته مصطفی مشفقیان، معاون فرهنگی شهردار شیراز «باید دیوارهای آن را تا ۶ متر بالا برد و نباید هیچ ساختمانی بر آن مشرف باشد».
علی مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران در رابطه با طرح زاکانی گفته که تهران ۲ هزار و ۲۷۷ باب بوستان دارد که مساحت آن‌ها در حالت کلی به پنج هزار و ۹۴۹ هکتار می‌رسد و با توجه به مساحت و جمعیت این شهر می‌توان دید که سرانه فضای سبز به اندازه‌ای نیست که نیمی از آن تنها به یک جنسیت اختصاص یابد.
نظرها
حسین
پس روحانی یه چی میدونست که میگفت