احیای برجام در هزارتوی معادلات منطقه‌ای

پس از ماه‌ها مذاکره و گمانه‌زنی، سرنوشت احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» کماکان نامشخص است. اکنون قطر نقش میانجی را ایفا می‌کند و امیر قطر همین اواخر با رهبر جمهوری اسلامی برای دستیابی به راه‌حلی بر سر برجام دیدار کرده بود.

در آخرین اظهارنظرها، شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر خارجه قطر به روزنامه آلمانی هندلزبلات از آمادگی رهبران ایران برای سازشکاری و یافتن یک «راه‌حل بینابین» بر سر مناقشه هسته‌ای خبر داد. با وجود این، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی گفت که علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی آماده سازش نیست و توپ در زمین آمریکاست.

یک مانع اصلی، آن‌طور که از اظهارنظرها برمی‌آید، درخواست ایران برای خروج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست تحریم‌های تروریستی است. مقام‌های ایالات متحده تا کنون گفته‌اند با چنین خواسته‌ای موافقت نمی‌کنند و مقام‌های جمهوری اسلامی هم اعلام کرده اند که بدون تحقق چنین چیزی به توافق مجدد تن نمی‌دهند.

به علاوه، حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه جمهوری اسلامی اعلام کرده است که واشنگتن شروط جدیدی برای توافق گذاشته که خارج از چارچوب مذاکرات است. او یکشنبه اول خرداد گفت که «در دو سه هفته اخیر» این به گفته او «خواسته‌های افراطی» و متناقض با پیش‌نویس‌های تهیه‌شده از سوی ایالات متحده آمریکا مطرح شده اند. امیرعبداللهیان مشخص نکرد این خواسته‌ها چه هستند.

اما مانع‌های دیگری به صورت منطقه‌ای بر سر تحقق برجام وجود دارند. برخی در حال کمرنگ‌ترشدن هستند و برخی در حال برجسته‌ترشدن.

اسرائیل: توافق بد هم بهتر از عدم توافق است

برای مدت‌ها دولت اسرائیل می‌گفت که جهان باید از توافق بد با ایران دوری کند. اما روزنامه «جروزالم پست» در گزارشی به نقل از منابع امنیتی می‌نویسد که عدم توافق با ایران حتی از یک توافق بد هم برای اسرائیل به مراتب خطرناک‌تر است.

جروزالم پست می‌نویسد:

این گزارش در هر حال تصدیق می‌کند که ایران هنوز فناوری بدل کردن اورانیوم خود به سلاح اتمی را ندارد؛ یعنی چاشنی‌سازی برای انفجار بمب و نیز بدل کردن آن به کلاهک قابل حمل هنوز توسط جمهوری اسلامی انجام نشده.

با این حال، منابع اطلاعاتی و نظامی اسرائیل بر این باورند که در صورت عدم دستیابی به توافق، ایران حتی در صورت مواجهه با خطر حمله مستقیم اسرائیل یا ایالات متحده، می‌تواند به سراغ دستیابی به این فناوری‌ها برود. اما اگر توافق به دست آید، ایران برای اجتناب از خطر حمله نظامی به خاکش مسأله تسلیحاتی کردن اورانیوم غنی‌سازی‌شده را کنار خواهد گذاشت.

جمهوری اسلامی تا کنون بارها گفته که قصد ساخت سلاح اتمی را ندارد. با وجود این، بخش‌هایی از تاریخ برنامه هسته‌ای این رژیم هنوز روشن نیست و تهران نیز برای آنها توضیحی ارائه نداده است.

جروازلم پست به نقل از این منابع اسرائیلی همچنین نوشته که «آیت‌الله‌ها هرگز از بمب اتم واقعا استفاده نخواهند کرد بلکه آن را برای تقویت توانایی‌شان در دستیابی به سلطه منطقه‌ای می‌خواهند».

این منابع نظامی و امنیتی همچنین غرب را به کم‌کاری در زمینه رفع تحریم‌ها از ایران طبق برجام در دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ متهم کرده اند و می‌گویند هرچند ایران بازیگر بدی است، اما مخلوطی از مشوق‌ها و تنبیه‌ها باعث خواهد شد تهران سراغ بمب اتم نرود.

آنها گفته اند که در صورت شکست مذاکرات احیای برجام، آینده‌ی بسیار تاریک‌تری پیش روی اسرائیل است؛ تاریک‌تر از آنچه دولت این کشور تصور می‌کند.

اما ترور یک افسر سپاه در تهران معادلات را پیچیده کرده است.

روز یکشنبه، ۱ خرداد، یک افسر سپاه پاسداران به نام حسن صیاد خدایی در چند صد متری مجلس شورای اسلامی در قلب تهران ترور شد. حسن شکاری و حسن خدایی دو نام دیگری است که رسانه‌های داخلی ایران می‌گویند این فرد به آن‌ها شهرت داشته است.

اسرائیل مدعی است که افسر سپاهی ترور شده حملاتی را علیه اسرائیلی‌ها و یهودیان در سراسر جهان طراحی کرده بود. رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی این رویداد را «عبور از خط قرمز» خواند و وعده انتقام داد.

پیش از این دولت جو بایدن به دولت اسرائیل هشدار داده بود که حمله‌های مخفیانه و خرابکاری‌های این کشور در ایران می‌تواند سرنوشت مذاکرات را به خطر بیندازد و خواهان توقف آن شده بود. اما نفتالی بنت از ابتدا وعده داده بود که به اصطلاح «جنگ خاموش» اسرائیل علیه ایران را ادامه می‌دهد؛ استراتژی‌ای که او «مرگ با هزار خراش» خوانده بود.

اردن: سیاست‌ ایران به ضرر کشورهای عربی است

سلطان عبدالله پادشاه اردن اخیراً در گفت‌و‌گو با اچ. آر. مک‌مستر، یکی از مشاوران سابق امنیت ملی کاخ سفید در دوران دونالد ترامپ از شدت گرفتن خطر ایران برای این کشور سخن گفته است.

پادشاه اردن گفته است که پس از حمله روسیه به اوکراین، احتمال قدرت گرفتن ایران افزایش یافته است و همین باعث شده که اردن نیز نسبت به امنیت مرزهای شمالی‌اش نگران شود.

او گفته که سیاست‌های ایران تهدیدی واقعی برای اردن و دیگر کشورهای عربی هستند. او بر اتحاد بین دولت‌های عربی و ایالات متحده آمریکا تأکید کرده و گفته نباید گذاشت جنگ اوکراین بین کشورهایی همچون امارات متحده عربی با واشنگتن فاصله بیندازد.

اردن بر این تأکید دارد که واشنگتن باید اولویت اصلی خود را بازسازی روابطش با متحدان سنتی ــ یعنی عربستان و امارات و اردن و بحرین و ... ــ بگذارد و خطر ایران برای این کشورها را نادیده نگیرد.

عربستان: نزدیک‌ترشدن به ایالات متحده

 محمد بن سلمان ولیعهد سعودی از جمله به دلیل سیاست دولت جو بایدن در قبال پرونده هسته‌ای ایران از واشنگتن دلخور بود.

در ماه‌های گذشته محمد بن سلمان نه تنها به درخواست‌های دولت جو بایدن برای افزایش تولید نفت و فشار بر روسیه آری نگفته، بلکه به صندوق سرمایه‌گذاری جرد کوشنر داماد ترامپ دو میلیارد دلار اعطا کرده و به تلویزیون کشورش اجازه داده است که برنامه‌ کمدی علیه جو بایدن پخش کند.

دولت بایدن می‌خواهد با دادن تضمین‌های امنیتی ریاض را به افزایش تولید نفت راضی کند. هدف آمریکا کاهش ۳۰ درصدی قیمت نفت است تا درآمد حکومت روسیه را کاهش دهد.

حالا پس از مدت‌ها به نظر می‌رسد که رابطه عربستان و ایالات متحده رو به بهبود است. قرار است ماه آینده میلادی جو بایدن با بن سلمان در حاشیه نشست شورای همکاری خلیج فارس در ریاض دیدار کند. رئیس‌جمهوری ایالات متحده همچنین در ماه ژوئن به اسرائیل هم سفر خواهد کرد.

ایالات متحده برای نشان دادن اهمیت ائتلاف با شرکای منطقه‌ای در خاورمیانه هفته گذشته یک هیئت بلندپایه با حضور کاملا هریس معاون اول، آنتونی بلینکن وزیرخارجه، و لوید آستین وزیر دفاع به امارات متحده عربی فرستاد.

بایدن همچنین اخیراً پس از مدت‌ها سفیر جدیدی برای اعزام به عربستان برگزید.

عربستان پیش از این نارضایتی خودش را از توافق هسته‌ای بین تهران و واشنگتن و عدم برخورد آمریکا با شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران و حمله‌های آنها اعلام کرده بود. باید دید در دیدار ماه آینده دو طرف چه امتیازهایی از سوی واشنگتن به ریاض داده خواهد شد.

سرنوشت برجام چه خواهد شد؟

توافق هسته‌ای با ایران، به گزارش بلومبرگ، می‌تواند بین ۵۰۰ هزار تا یک میلیون بشکه نفت در روز را به بازار جهانی بازگرداند. در وضعیت بحرانی اقتصادی پس از حمله روسیه به اوکراین و تلاش غرب برای تحریم انرژی روسیه، این واقعیت می‌تواند واشنگتن را به سمت توافق با ایران سوق دهد.

اما این واقعیت با مجموعه پیچیده‌ای از محاسبات و معادلات منطقه‌ای در خاورمیانه در هم آمیخته. واشنگتن در عین حال باید متحدان سنتی‌اش همچون اسرائیل و عربستان و امارات و اردن را راضی نگه دارد.

به علاوه، آن طور که روزنامه هندوستانی «هندو» در یک ستون نظر اعلام کرده، دو سوم جوانان عرب منطقه، جمهوری اسلامی ایران را دشمن می‌دانند.

ایالات متحده همچنین به دنبال اولویت‌زدایی از خاورمیانه در سیاست خارجه برای تمرکز بر مقابله با چین ــ و البته اکنون روسیه ــ است. با وجود این، جیمز فرانکین جفری، سفیر سابق ایالات متحده در عراق و فرستاده ویژه سابق این کشور در روسیه در ستونی برای المانیتور می‌نویسد که جنگ روسیه باید باعث شود ایالات متحده در نقش خود در خاورمیانه بار دیگر بازاندیشی کند و فعالانه در آنجا درگیر شود.

او درباره برجام چنین می‌نویسد:

«خروج ترامپ از برجام خطایی بود که به کاهش قابل توجه "زمان دستیابی به بمب" انجامید... بازگشت در ماه‌های اول دولت جدید می‌توانست یکی از سردردهای جو بایدن را کم کند اما دیگر این طور نیست. محدودیت‌های برجام بر توانایی‌های غنی‌سازی ایران از ۲۰۲۶ شروع به کاهش می‌کند و در پایان ۲۰۳۰ کاملاً از بین می‌رود. بنابراین در دوران رئیس‌جمهوری بعدی ایران بار دیگر تنها چند ماه با توانایی دستیابی به سلاح اتمی فاصله خواهد داشت. درست است که "آینده نزدیک" از "همین حالا" بهتر است اما خریدن زمان نسبتاً حداقلی با بازگشت به برجام هزینه‌هایی دربرخواهد داشت: برداشتن تحریم‌های سنگین آمریکا و زدن مهر قبول بین‌المللی بر هر کاری ایران که درون توافقی انجام دهد که محدودیت‌گذاری آن دائماً رو به کاهش می‌رود... با یا بدون برجام، ایران‌ای مهاجم و در آستانه‌ی برخورداری از تسلیحات اتمی، به بخشی از محیط امنیتی منطقه بدل خواهد شد. در ضمن، قدرت منطقه‌ای ایران و نه برنامه هسته‌ای‌اش تهدید آنی برای اغلب دولت‌های منطقه است (و بر اساس نظرخواهی‌ها و انتخابات اخیر لبنان و عراق، برای بسیاری از جمعیت‌های عربی).»

اینکه در این شرایط دولت جو بایدن در نهایت چه تصمیمی خواهد گرفت، هنوز بر کسی آشکار نیست.