پایان سفر خاورمیانه‌ای بایدن − حاصل سفر چه بود؟

بایدن در عربستان سعودی به آن چه می‌خواست نرسید. او که دیدارش با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی و آمر قتل جمال خاشقچی، انتقاد فعالان حقوق بشر را به دنبال داشت، نتوانست عربستان و دیگر کشورهای نفت خیر منطقه را به افزایش تولید متقاعد کند.

بن سلمان در آغاز نشست سران شورای همکاری خلیج فارس و سه مهمان دعوت شده به آن، گفت که نباید انتظار داشته باشند عربستان سعودی کمبود نفت در بازار جهانی را جبران کند: «عربستان قادر به افزایش تولید بیشتر برای پاسخگویی به تقاضا برای نفت در شرایط بحران جهانی انرژی نخواهد بود.»

عربستان وعده کرد که در آینده ۱۳ میلیون بشکه در روز نفت تولید کند اما افزایش تولید به نشست آتی اوپک بستگی دارد و به احتمال فراوان، توافق با روسیه که حالا در اوپک پلاس حضور دارد و حاضر نیست قیمت نفت پایین بیاید.

رئیس جمهوری ایالات متحده آمریکا پیش از سفر به خاورمیانه گفته بود که در این سفر به دنبال اهداف درازمدت‌تری است که انرژی بخش کوچکی از آن است. واکنش عربستان به افزایش تولید اما نشان می‌دهد یکی از درخواست‌های اصلی او همین موضوع بوده است.

شاید همین واکنش سبب شد بایدن بگوید آمریکا خاورمیانه را به نفع روسیه، چین و ایران رها نمی‌کند. روسیه و چین سرمایه‌گذاری در کشورهای عربی را افزایش داده‌اند و ایران نیز به عنوان «یک تهدید» برای منطقه معرفی می‌شود.

ائتلاف ضد ایرانی فعلاً نگرفت

جو بایدن که در اسرائیل بیانیه «اورشلیم» را امضاء کرد تا به این رژیم اطمینان بدهد حتی در صورت لزوم با حمله نظامی به ایران هم موافق است، در جده نتوانست آنچه را که پیشتر «ناتوی عربی» خوانده شده بود، به نتیجه برساند.

امارات متحده یک روز پیش از نشست جده اعلام کرد در تدارک اعزام سفیر به ایران است و هرگز عضو پیمانی که علیه یکی از کشورهای منطقه باشد نخواهد شد.

در جده هم شیخ تمیم بن‌احمد آل‌ثانی گفت «ما بر موضع خود برای در امان ماندن خلیج فارس و خاورمیانه از خطر تسلیحات هسته‌ای و در عین حال به‌رسمیت شناختن حق کشورهای منطقه برای استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح آمیز مطابق با قوانین بین المللی تأکید می کنیم.»

سخنانی دو پهلو که هم انتقاد از حمایت ایالات متحده از اسرائیل به عنوان تنها دارنده کلاهک هسته‌ای در خاورمیانه تعبیر شد و هم حمایت از جمهوری اسلامی ایران که مدعی است فعالیت‌های هسته‌ای صلح آمیز دارد.

هر چند عربستان سعودی و آمریکا در بیانیه‌ای مشترک بر «بر لزوم توقف دخالت ایران در امور داخلی کشورها» و «اهمیت جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای» تأکید کردند اما در بیانیه پایانی نشست جده که با حضور اعضای شورای همکاری خلیج فارس و عراق، مصر و اردن برگزار شد، از ایران خواسته شد با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری و با کشورهای منطقه تعامل کند.

ایران تا به حال پنج دور با عربستان سعودی مذاکره کرده و بنا بر اظهارات مقام های عراقی و ایرانی گفت‌وگو با مصر را هم آغاز کرده است.

گسترش صلح ابراهیم: «بدون تشکیل دولت فلسطین هرگز»

اسرائیل امیدوار بود که بتواند در سفر بایدن کشورهای منطقه را به یک ائتلاف نظامی علیه ایران ترغیب کند. هدفی که به نظر می‌رسد حداقل در این نشست محقق نشد.

امیر قطر که هنوز به محور عادی‌سازی روابط با اسرائیل نپیوسته، اسرائیل را عامل بی‌ثباتی در منطقه دانست و گفت: تا وقتی که اسرائیل به اشغال سرزمین‌های فلسطینی ادامه می‌دهد، «بی‌ثباتی منطقه ادامه خواهد داشت».

بن‌احمد آل‌ثانی که به واسطه نپیوستن به ائتلاف عربی در جنگ یمن و حفظ روابط دیپلماتیک با ایران، هدف تحریم های عربستان و متحدانش قرار گرفته بود، تأکید کرد: «یکی از مهم‌ترین منابع بی‌ثباتی باقی خواهد ماند مگر اینکه اسرائیل نقض قوانین بین‌المللی را که در شهرک‌سازی، تغییر چهره بیت المقدس (اورشلیم) و ادامه محاصره غزه منعکس می‌شود، متوقف کند».

عربستان سعودی هم که آسمان خود را به روی خطوط هوایی اسرائیل گشوده، اعلام کرد هنگامی روابطش را با تل‌آویو عادی می‌کند که حق فلسطینیان برای داشتن دولت داده شود و راهکار عربی تشکیل دو دولت به نتیجه برسد.

بایدن امیدوار بود که در این سفر بتواند پیوند اسرائیل و سعودی را محکم کند تا این کشور نیز به امارات متحده عربی و بحرین که روابط با تل آویو را از سر گرفته‌اند، بپیوندد. وزیر مشاور عربستان سعودی اما گفت که به این پیمان نمی‌پیوندد و دو متحد منطقه‌ای ریاض، بر اساس تصمیم حاکمیتی خود این راه را رفته‌اند.

در بیانیه پایانی نشست جده هم بر راه حل تشکیل دو دولت برای پایان‌دادن به بی‌ثباتی در منطقه تأکید شد.

هزینه‌های بایدن برای ولیعهدی با دستان خون‌آلود

به باور تحلیلگران منطقه‌ای، تا اینجا زیان‌های بایدن از سفر به عربستان سعودی بیشتر از سودش بوده است. او که در تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری و پس از پیروزی، به بن سلمان برای قتل خاشقجی تاخته بود، در حالی که سازمان امنیت ایالات متحده دست داشتن بن‌سلمان در این قتل را تأیید کرده، با او دیدار کرد و با استقبال سرد از سوی ولیعهد سعودی مواجه شد.

علی شهابی، تحلیلگر منطقه‌ای در این رابطه به روزنامه گاردین گفت: «بایدن با تأخیر متوجه شده که عربستان سعودی دیگر تنها به آمریکا متکی نیست، بلکه روابط مهمی با چین و روسیه دارد و این دو کشور سلاح می فروشند و نفوذی بر ایران دارند که آمریکا از آن برخوردار نیست.»

به گفته او سفر بایدن به جده بیشتر یک پیروزی بود برای ولیعهد سعودی به قیمت پرداخت هزینه برای رئیس جمهوری آمریکا که با انتقاد فعالان حقوق بشر روبرو شده است.

مروان بشاره، تحلیلگر ارشد شبکه الجزیره در منطقه هم معتقد است که اهمیت سفر با جده بیشتر از تل آویو بود: «روابط [آمریکا] با اسرائیل قوی‌تر از همیشه است، آنچه که جدید است اتفاقی است که در جده می‌افتد».

در جده به باور او بایدن سه هدف داشت «تقویت دیپلماسی، بازدارندگی و تنش زدایی». این‌که آیا واقعاً او به این اهداف رسید یا نه را گذر زمان مشخص می‌کند اما در فاصله کوتاهی بعد از پایان سفر به نظر می‌رسد که او با دستی خالی منطقه را ترک کرده و نتوانسته به جایگاه روسیه خدشه وارد کند و امتیاز بیشتری برای اسرائیل بگیرد.