برجام در آستانه‌ی احیا: آخرین وضعیت و واکنش‌ها
جهت کلی موقعیت فعلی به سمت احیای برجام پیش می‌رود، هرچند ایالات متحده هنوز پاسخ رسمی به پیشنهاد اروپا و ملاحظات ایران نداده و از سوی تهران به «تعلل» متهم شده است. چرا پاسخ ایالات متحده طول کشیده؟ واکنش اسرائیل به دورنمای احیای توافق هسته‌ای چه بوده است؟ و از نظر دولت‌های عربی خلیج فارس چه می‌دانیم؟
طرح پرچم‌ها: شاتراستاک
بالاخره پس از حدود ۱۸ ماه، مذاکره دوباره برای احیای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) که پس از بر سر کار آمدن دولت جو بایدن در واشنگتن آغاز شده بود، به مرحله نهایی نزدیک می‌شود. پیشنهاد اروپایی‌ها با پاسخ به گفته آنها «سازنده» و «معقول» جمهوری اسلامی مواجه شد و حالا همه منتظر پاسخ ایالات متحده هستند. البته این را باید در نظر داشت که در آخرین لحظه ممکن است چیزی پیش آید و آنچه به نظر می‌رسد باید منتظرش باشیم، پیش نیاید.
مقام‌های آمریکایی می‌گویند بیش از همیشه به توافق نزدیک شده‌اند و تهران نیز از برخی خواسته‌هایی که مسیر دستیابی به توافق را مسدود کرده بود ــ همچون بیرون آمدن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست تحریم‌ها ــ دست کشیده است. با وجود این، واشنگتن تا کنون (پایان روز اول شهریور) پاسخ قطعی نداده است و می‌گوید هنوز «حفره‌هایی» در توافق وجود دارد.
جمهوری اسلامی، از سوی دیگر، ایالات متحده را به تعلل متهم کرده است. جوزپ بورل رئیس سیاست خارجه اتحادیه اروپا نیز که از پاسخ تهران راضی است و آن را «معقول» خوانده، گفت: «پیشنهاد نهایی به ایالات متحده منتقل شد که هنوز رسماً پاسخ نداده است ... امیدوارم پاسخ آنها پایانی باشد بر مذاکرات». بورل حتی پیش‌بینی کرده که می‌توان این هفته نشست برای نهایی کردن احیای برجام را برگزار کرد.
به طور کلی، دیپلمات‌های ارشد اروپایی تأیید کرده اند که به باور آنها، توافق ظرف چند روز آینده نهایی خواهد شد.
آیا واشنگتن تعلل می‌کند؟
ند پرایس سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده می‌گوید ایالات متحده در حال تعلل نیست و ایران بود که در اغلب موارد مذاکرات را به تعویق می‌انداخت. از سوی دیگر، پاسخ ایران به پیشنهاد اروپا هفته گذشته و با سرعت ارائه شد و واشنگتن هنوز پاسخی نداده است.
به نظر می‌رسد که یکی از مهم‌ترین دلیل‌ها، تلاش واشنگتن برای هماهنگی با متحدانش به ویژه اسرائیل باشد. هفته گذشته اکسیوس گزارش داده بود که ایالات متحده در حال مذاکره با اسرائیل برای اطمینان دادن به این دولت است که در برابر ایران امتیازی واگذار نمی‌کند و احیای برجام «قریب الوقوع» نیست.
حامیان اسرائیل در ایالات متحده وزنه مهمی در سیاست این کشور به شمار می‌آیند و پاسخ به انتقادهای آنها نیز بخش دیگری از کار بایدن است. نشریه هیل، وابسته به کنگره آمریکا، دوشنبه ۲۲ اوت ستونی از مایکل ماکوفسکی، مقام سابق پنتاگون و رئیس کنونی انستیتو یهودی برای امنیت ملی آمریکا (جینسا) و جان هانا، پژوهشگر ارشد این موسسه منتشر کرد که در آن از تلاش ایران برای ترور و قتل و آدم‌‌ربایی در خاک ایالات متحده انتقاد شده بود. نویسندگان از بایدن خواسته بودند که فوراْ از مذاکرات فاصله بگیرد، خواهان پایان یافتن تلاش ایران برای دست زدن به ترور در خاک ایالات متحده بشود، به ابراهیم رئیسی برای شرکت در نشست ماه آینده سازمان ملل در نیویورک ویزا ندهد، و «مجازات نظامی» رژیم تهران را مد نظر قرار دهد. سندیکای خبر یهودی، یک وبسایت خبری محافظه‌کار لابی‌گران حامی اسرائیل نیز در مطلبی توافق هسته‌ای در حال انجام با ایران را «بدترین توافق قرن» خواند.
همزمان مخالفت‌ها در کنگره آمریکا نیز در سایه قوی‌تر شدن احیای برجام افزایش یافته است.
به علاوه، ایران در کنار لغو تحریم‌ها امتیازهایی دریافت کرده که کار واشنگتن را برای قبولاندن توافق به کنگره این کشور و متحدانش در خاورمیانه دشوارتر می‌کند. برای نمونه، پایان یافتن پرونده مربوط به فعالیت‌های مشکوک هسته‌ای قدیمی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی؛ فعالیت‌هایی که اسرائیل سال‌ها آنها را «دم خروس» پرونده هسته‌ای ایران و نشاندهنده هدف نظامی آن معرفی کرده است و بسیاری از اسناد آن را از داخل خاک ایران دزدیده است.
مبادله زندانیان نیز که ادعا شده به برجام ربطی ندارد، احتمالاً بخشی از پازل نهایی احیای برجام خواهد بود و مشخص نیست جمهوری اسلامی به دنبال کدام زندانی‌هاست و آیا مقام‌های دستگیرشده به اتهام‌های تروریستی یا حقوق بشری در اروپا هم مشمول این تبادل خواهند شد؟ واشنگتن تا کنون به افکار عمومی گفته «نه». اما دو کشور در حال مهیا شدن برای تبادل زندانی هستند.
واکنش‌ها چه بود؟
اسرائیل
اسرائیل مخالفت جدی‌تری را پیش می‌برد. در آخرین تلاش‌ها، اسرائیل دوشنبه ۲۲ اوت به سراغ فرانسه رفت و از پاریس خواست که با توافق جدید موافقت نکند. هماهنگی فرانسه و اسرائیل در ۲۰۱۵ به موضع سختگیرانه‌تر پاریس در قبال ایران انجامیده بود.
بنی گانتس، وزیر دفاع اسرائیل به رادیو ۱۰۳ اف ام اسرائیل گفته است که احیای برجام احتمال تقابل نظامی بین اسرائیل و ایران را افزایش خواهد داد.
انستیتو مطالعات امنیت ملی در دانشگاه تل‌آویو در مطلبی به این پرسش می‌پردازد که اسرائیل نسبت به پیشرفت در جریان احیای برجام چگونه باید واکنش نشان دهد؟
الداد شیوات و سیما شاین در مطلبی برای این انستیتو می‌نویسند:
«بیشترین توجه اسرائیل باید معطوف به قرارهای جدید در مورد بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای ایران باشد که در سال‌های اخیر پیشرفت کرده اند. این شامل سطوح بالای غنی‌سازی و پیامدهای آن برای خارج کردن مواد هسته‌ای از مرزهای ایران، و نیز عملیات سانتریفیوژهای جدیدی است که در خاک ایران باقی می‌مانند.»
آنها اما هشدار می‌دهند که توانایی اسرائیل برای تأثیرگذاری در این مرحله محدود است و این کشور نمی‌تواند ایالات متحده را وادار به نپذیرفتن توافق کند. بنابراین نویسندگان چنین به دولت اسرائیل پیشنهاد می‌دهند:
«تلاش‌های اصلی که شامل بازدید رئیس شورای امنیت ملی اسرائیل از واشنگتن در هفته جاری می‌شود، باید بر تحکیم گفت‌و‌گوها برای صورت‌بندی یک موضع مشترک از سوی هر دو کشور در فردای وقوع هر یک از دو سناریوی پیش رو متمرکز شود: یا تحقق توافق و یا فروپاشی آن.»
عربستان و امارات متحده عربی
برای فهمیدن واکنش اعلام‌نشده عربستان و امارات، باید چند موضوع را در نظر گرفت. هر دو کشور از منتقدان برجام بوده‌اند و نه تنها بسیار نگران برنامه هسته‌ای ایران، بلکه خواهان توجه به مداخله‌های منطقه‌ای این کشور و برنامه موشکی بالستیک‌اش، به نحوی که نوعی توافق جامع را ممکن کند. اما هر دو کشور همزمان با مراحل پایانی مذاکرات برجام، به ایران نزدیک‌تر شده‌اند و دارند به سال‌ها سردی روابط پایان می‌دهند.
مذاکرات ایران و عربستان ادامه دارد. پس از پیروزی بایدن و از آوریل ۲۰۲۱، مذاکرات آشتی تهران و ریاض در فرودگاه بغداد آغاز شد. پس از پنج دور مذاکرات، عربستان به یکی از خواسته‌های مهم‌اش که واداشتن حوثی‌ها به توافق آتش‌بس بود، دست یافت. دور جدید به زودی آغاز می‌شود و وزارت خارجه ایران دوشنبه اعلام کرد که مذاکرات ادامه خواهد یافت و پیشرفت کرده است و در مسیر «صحیحی» جلو می‌رود. با این حال، ارتباط آنها با مذاکرات احیای برجام را تکذیب کرد.
امارت متحده عربی نیز چند روز پیش اعلام کرد که بار دیگر سفیر خود را به ایران خواهد فرستاد و روابط دیپلماتیک کامل با جمهوری اسلامی برقرار خواهد کرد. شش سال بود که این دولت حوزه خلیج فارس در ایران سفیری نداشت.
اقدام امارات یک هفته پس از اقدام مشابهی از سوی کویت صورت می‌گیرد که سفیر خود را هفته گذشته بار دیگر به ایران فرستاد.
اما شاید مواضع و نگرانی‌های اصلی مقام‌های سعودی و حتی اماراتی را بتوان در ستون نظر رسانه‌های این کشورها یافت. برای مثال، عبدالرحمان الراشد، مدیر کل پیشین تلویزیون العربیه و سردبیر پیشین الشرق الاوسط، ستون خود را درباره تحولات اخیر در احیای برجام چنین آغاز می‌کند:
«افشای جزئیات توافق جامع هسته‌ای بین دولت‌های قدرتمند و ایران نشان می‌دهد که این توافق شبیه همان نسخه پیشین است و دلیل چندانی برای امیدواری برجای نمی‌گذارد.»
به باور الراشد، رهبر جمهوری اسلامی تنها چند هفته برای تصمیم‌گیری نهایی وقت دارد چون حزب جمهوری‌خواه احتمالاً اکثریت را در سنا و یا مجلس نمایندگان بار دیگر در دست خواهد گرفت و نهایی کردن توافق تا حد زیادی ناممکن و یا بسیار دشوار خواهد شد. او نتیجه را در هر حال توافقی ناقص و معیوب می‌داند: «حالا توافق‌های جزئی‌تری که به احیای برجام منجر شده اند، هر چه می‌خواهند باشند: چه ایران از خواسته‌اش برای خروج سپاه از فهرست تحریم تروریستی دست کشیده باشد، چه کره جنوبی به ایران ۷ میلیارد دلار پول بدهد، یا چه اروپایی‌ها تمام مجرمان محکوم‌شده مرتبط با رژیم ایران را آزاد کنند.»
او می‌گوید دادن امتیازهای ذکرشده به ایران هم می‌تواند عیب به حساب آید اما خطر اصلی در تساهل و تسامح نسبت به «اقدامات نظامی فرامرزی ایران در عراق و لبنان و یمن و غزه و سوریه و افغانستان است و فقط هیزم به آتش می‌ریزد.»
به باور الراشد، توافق با وجود سکوت در برابر عملیات نظامی فرامرزی ایران «به تشدید تنش‌ها و افزایش خشونت در منطقه خواهد انجامید و تبعات آن دامن آمریکا و اروپا را نیز خواهد گرفت.» در عین حال، او شکست توافق را نیز عامل طولانی‌ترشدن رنج و محاصره اقتصادی ایران و افزایش تنش‌ها معرفی می‌کند.
تبعاتی که او در صورت امضای به گفته خودش «توافق ناقص» پیش‌بینی می‌کند، از این قرارند:
یک. دولت‌های عربی خلیج فارس توافق را تهدیدی برای امنیت ملی خود در نظر می‌گیرند و از نزدیکی ایران به ایالات متحده نگران خواهند شد و بنابراین به چین نزدیک می‌شوند. چین نیز علی رغم نزدیکی به ایران، در صورتی که تنش فعلی‌اش با واشنگتن تشدید شود، محاسبات سیاسی ــ اقتصادی‌اش را تغییر خواهد داد و به دولت‌های عربی نزدیک‌تر از پیش خواهد شد. در این صورت، نمی‌توان پیش‌بینی کرد نظم جدید چه به بار می‌آورد.
دو. الراشد مدعی است که خروج ترامپ از توافق باعث شد ایرانی‌ها به نشان دادن نارضایتی خود در سطح عمومی بپردازند و توافق دوباره عمر رژیم ایران را طولانی‌تر خواهد کرد.
نظرها
برجام عام المنفعه
هیچگاه به اندازه اکنون، احیای برجام چنین عام منفعه برای همه نبوده، حتی اسرائیل و ج ا و غرب و شرق عالم همه به نفعشان است! چرا؟! چون در برجام یک ذات خوبی است، ذات صلح و آشتی و همزیستی