لحظهٔ عثمانی: تأملاتی بر وضعیت ترکیه در آستانه انتخابات ریاست جمهوری

نزدیک به سه ماه دیگر و در تاریخ ۲۴ اردیبهشت، شهروندان ترکیه در حوزه‌های رأی‌گیری حضور خواهند یافت و رییس جمهور منتخب خود را برخواهند گزید، انتخاباتی که در آن رجب طیب اردوغان و حزب متبوع او، عدالت و توسعه، پس از نزدیک به بیست سال تکیه‌زدن بر مسند قدرت، جدی ‌تر از همیشه مورد آزمون قرار خواهند گرفت.

شرایط ویژه‌ای که ترکیه امروز با آن روبه‌روست این انتخابات را حائز اهمیتی ویژه و بنیادین ساخته، به شکلی که برخی کارشناسان و مفسران سیاست ترکیه آن را مهم‌ترین انتخابات تاریخ معاصر این کشور به شمار می‌آورند. در ادامه، ابتدا نگاهی اجمالی به شرایط کنونی ترکیه خواهیم انداخت، سپس صف بندی احزاب و آرایش نامزدهای انتخاباتی در روز انتخابات را بررسی کرده و در پایان به ترکیه‌ی‌ پسا انتخابات و چالش‌های پیش‌ روی آن خواهیم پرداخت.

پیش از انتخابات؛ ترکیه بر لبه تیغ

در تاریخ معاصر خود، ترکیه هیچ‌گاه به اندازه امروز درگیر بحران‌‌های گوناگون، پیچیده و در عین حال مرتبط به هم نبوده است. در نگاهی کلی می‌توان مسائل اصلی ترکیه را به سه دسته بحران اقتصادی، چالش‌های اجتماعی و مشکلات سیاست خارجی تقسیم بندی کرد.

اقتصاد ترکیه امروز در آسیب‌پذیرترین حالت خود پس از آغاز هزاره جدید قرار دارد. شبکه‌ای پیچیده از عواملی همچون افزایش جهانی نرخ انرژی، همه‌گیری ویروس کرونا و سیاست‌های اقتصادی غیر­معمول دولت اردوغان، بیش از همیشه اقتصاد ترکیه را تحت فشار قرار داده است، به شکلی که شهروندان این کشور اکنون بیشترین نرخ بیکاری و تورم در ۲۵ سال اخیر و کم‌ترین درآمد سرانه در ۱۵ سال اخیر را تجربه می‌کنند. از سوی دیگر، بانک مرکزی ترکیه با کمبود شدید ذخایر ارزی خارجی مواجه شده است، امری که به سقوط ارزش لیر در برابر دلار به پایین‌‌ترین میزان خود در تاریخ جمهوری ترکیه انجامیده است.

جامعه ترکیه نیز شاهد نشانه‌های بارزی از افزایش شکاف‌ها و التهابات در سطح خود است. گرچه می‌توان بخش قابل‌ توجهی از نا آرامی‌های اجتماعی را به بحران‌های اقتصادی ذکر شده نسبت داد، اما چندین مسئله جانبی دیگر نیز در افزایش سطح تنش‌های اجتماعی نقش تعیین کننده‌ای ایفا می‌کنند. از مهم‌ترین این مسائل می‌توان به بحران پناهجویان سوری اشاره کرد.

ترکیه اکنون پذیرای نزدیک به چهار میلیون پناهجوی خارجی‌ است، رقمی که ترکیه را به تنهایی به پناهجوپذیرترین کشور جهان مبدل ساخته است. چالش‌های مربوط به پذیرش سیل عظیم پناهندگان، همراه با نزول شاخص‌های اقتصادی در سال‌های اخیر، جامعه ترکیه را به شدت مستعد تنش‌های فرهنگی-نژادی ساخته است. سطح این تنش‌ها در ماه‌های اخیر به حدی بالا گرفته که هم رجب طیب اردوغان و هم احزاب مخالف او، اخراج و بازگرداندن مهاجران سوری را از کانون‌های برنامه انتخاباتی خود جهت جذب آرای شهروندان ترکیه قرار داده‌اند. از سوی دیگر، زمین لرزه اخیر در جنوب ترکیه (منطقه‌ای که به خودی خود به دلیل تمرکز جمعیتی مهاجران سوری و بافت نژادی-زبانی متکثر، از آسیب‌پذیرترین نواحی ترکیه از لحاظ اجتماعی‌ است) نیز به پیچیدگی مسائل افزوده است و بحران انسانی به وجود آمده در این منطقه هر گونه برنامه احتمالی دولت آینده برای بازگرداندن یا اسکان مجدد مهاجرین سوری را با مشکلات لجستیکی و محکومیت گسترده از سوی حامیان حقوق بشر مواجه خواهد کرد.

در جبهه روابط بین‌الملل نیز ترکیه با مسائلی جدی دست و پنجه نرم می‌کند. صحنه سیاست خارجی ترکیه در چند سال اخیر شاهد چرخش‌ها و تغییر استراتژی‌های پی در پی دولت اردوغان بوده و این مسئله دولت او را هم در داخل ترکیه و هم در صحنه بین‌المللی با بحران عمیق بی‌اعتمادی روبه‌رو ساخته است. اردوغان تنها چندی پس از خطاب کردن اسرائیل به عنوان رژیمی کودک‌کش، روابط خود با این کشور را بهبود بخشید، امری که او را آماج حملات جمع کثیری از وفاداران سنتی خود قرار داد. سپس شاهزاده سعودی را در آنکارا به حضور پذیرفت تا رسانه‌ها او را رئیس جمهوری خطاب کنند که به استقبال یک "مجرم" (اشاره به قتل جمال خاشقچی) رفته است. در سوریه نیز، زمزمه‌های عادی‌سازی روابط ترکیه با دولت مستقر سوریه، سبب ایجاد شکاف‌های عمیقی میان دولت اردوغان و مخالفان اسلام‌گرای بشار اسد گردید.

روز انتخابات؛ همه برای یکی، همه علیه یکی

در روز سرنوشت، رجب طیب اردوغان در برابر نامزد منتخب جبهه "همبستگی ملی" قرار خواهد گرفت. این جبهه که از ائتلاف شش حزب مخالف اردوغان شکل گرفته، به زودی کاندیدای منتخب خود جهت رقابت با رییس جمهور مستقر را اعلام خواهد کرد. در میان اعضای اصلی این جبهه، سه سیاستمدار از شانس بالایی جهت برگزیده شدن و رقابت با رجب طیب اردوغان برخوردار هستند.

نخستین نامزد احتمالی، کمال قلیچدار‌اوغلو، سیاستمدار کهنه‌‌کار حزب جمهوری‌خواه خلق است که روابط گسترده او و تجربه طولانی‌اش در سپهر سیاست ترکیه می‌تواند عاملی تعیین کننده در رقابت‌اش با اردوغان باشد، در عین حال نباید فراموش کرد که قلیچدار‌اوغلو سابقه شکست از اردوغان در انتخابات پیشین را در کارنامه خود دارد و این امر به رییس جمهور کنونی کمک خواهد کرد تا با اعتماد به نفس بیشتری به میدان بیاید.

دومین کاندیدای احتمالی جبهه همبستگی ملی، اکرم امام‌‌‌‌‌اوغلو شهردار کنونی و جوان استانبول است که حمایت گسترده نسل جوان ترکیه از او می‌تواند به عاملی تعیین کننده در رقابت احتمالی او با رییس جمهور اردوغان بدل شود. چندی پیش دادگاهی در استانبول امام‌‌اوغلو را به اتهام "اهانت به مقامات دولتی" به حبس محکوم کرد، حکمی که در صورت اجرا او را از نامزدی در انتخابات و رقابت با اردوغان باز خواهد داشت. وکلای امام‌اوغلو اعتراض خود به حکم اعلام‌‌شده را تقدیم دادستانی کرده‌اند و آینده سیاسی شهردار استانبول به روند دادرسی پرونده او در دادگاه بستگی خواهد داشت.

سومین فردی که از شانس قابل توجهی جهت رقابت با اردوغان برخوردار است، منصور یاواش، شهردار کنونی شهر آنکارا است. یاواش که به سبب عملکرد مطلوب‌اش در شهرداری پایتخت مورد توجه و اقبال عمومی مردم ترکیه قرار گرفته‌ است، از سوی تعداد کثیری از ملی‌گرایان سنتی ترک نیز حمایت می‌شود، امری که می‌تواند فاکتوری بسیار تعیین کننده در رقابت احتمالی او با رجب طیب اردوغان باشد.

در سوی دیگر ماجرا، رجب طیب اردوغان که بر اساس نظرسنجی‌ها برای حفظ صندلی قدرت با چالشی جدی روبه‌‌رو است در حال انجام آخرین تلاش‌ها برای جلب حمایت رأی‌دهندگان است. اقداماتی همچون محکوم کردن شدید‌اللحن تعدادی از کشورهای اروپایی در پی توهین تعدادی از شهروندان آن‌ها به مقدسات مسلمانان، وعده ایجاد منطقه حائل و ورود ارتش ترکیه به شمال سوریه و اعلام‌های خبری متوالی در باره کشف میدان‌های جدید انرژی در سواحل ترکیه را می‌توان همگی در پرتو تلاش اردوغان جهت جذب بخشی از آرای مردد و خاکستری به سبد رأی خود تفسیر کرد.

پس از انتخابات؛ مسیرهای ناهموار پیش‌رو

صرف نظر از نتیجه‌ی انتخابات، ترکیه‌ی پسا انتخابات با مسائلی پیچیده روبه‌رو خواهد بود. در حوزه اقتصاد، فرصت‌های دولت مرکزی جهت اصلاح سیاست‌های اقتصادی خود رو به اتمام است و با گذشت زمان، بازگشت از مسیر پیموده شده با سرعتی فزاینده دشوارتر خواهد شد. دولت آینده ترکیه با چالش‌های مهمی از جمله جذب دوباره سرمایه‌گذاران و گردشگران خارجی، افزایش نرخ اشتغال، کاهش تورم و بازیابی ارزش ارز ملی دست و پنجه نرم خواهد کرد. در حوزه اجتماعی نیز دولت کار سختی پیش‌رو خواهد داشت. گسل‌های اجتماعی ناشی از بحران پناهجویان، گسترش فقر، نابرابری و تنش‌های نژادی-فرهنگی اکنون از هر زمان دیگری فعال‌تر به نظر می‌آیند. در زمینه سیاست خارجی نیز دولت آینده مأموریت بسیار دشواری جهت بازسازی تصویر ترکیه به عنوان بازیگری با ثبات و قابل‌اعتماد در میان بازیگران صحنه روابط بین‌الملل در پیش خواهد داشت.

ترکیه روزهای دشواری را پشت سر می‌گذارد و روزهای دشوارتر نیز در پیش‌اند. دولت آینده ترکیه انتخاب‌هایی نه از جنس "خوب" یا "بد"، بلکه از جنس "بسیار بد" و " نه چندان بد" پیش‌رو خواهد داشت. رییس جمهور بعدی ترکیه در تاریخ این کشور به یاد آورده خواهد شد؛ یا به عنوان نجات دهنده جمهوری ترکیه، یا به عنوان تباه کننده آن.