نوروز در سایه طالبانیسم: "اینجا زوزه سگان گرسنه و سوسوی هوای سرد است و دیگر هیچ"

کابل ــ یک هفته به سال نو مانده است. بوی بهار به مشام می‌رسد و جوش و خروش مردم برای تجلیل از سال نو چشم‌ها را گرم می‌کند. شستن فرش‌ها، پوشاک و درست‌کردن لباس جدید، تهیه میوه‌ و ... از جمله رسوم برای تجلیل از نوروز است. برخی خانه‌هایش را رنگ می‌کنند. باخود می‌گویم: چه فرهنگ متعالی‌ای! کاش مردم افکارش را نیز پالایش بدهد، باورهای کهنه و قدیمی را مثل لباس‌های کهنه دور بیندازد، برای پرنده‌ی احساس‌اش فرصت پرواز بدهد. کاش چنین و چنان کند!

دختران دانش‌آموز را که زمستان درس ‌می‌دادیم، خوش هستند که زمستان سرد را در کانون گرم خانواده‌شان و با درس‌های استادان و قلب‌های مهربان نیکوکاران سپری کرده اند. لباس‌های زمستانی را کنار گذاشته اند. می‌گویند: «استاد یک هفته قبل از سال نو رخصت کنید. ما می‌خواهیم تمیزکاری کنیم و بخیر باهم سال جدید را تجلیل کنیم». قبول می‌کنیم. محفل تقدیر را در پایان زمستان می‌گیریم. می‌خواهیم از دانش‌آموزان که در صنف خود نمره اول شده اند، استادان، خانواده هایکه خانه‌های‌شان را در اختیار ما قرار داده اند و نیکوکاران که به اشکال مختلف حمایت کرده اند، تقدیر و سپاسگزاری کنیم.

محفل را می گیریم. دختران با شوق و اشتیاق در اتاق تنگ که جای نمی‌شوند، جمع شده اند. کسی دکلمه می‌کند و دیگری از تجربیات و خاطرات زمستان سرد و درس‌ها می‌گویند. دختران دیگر تیاتر اجرا می‌کنند. نشاط و خوشی را تجربه می‌کنم. خوشحال هستم که دختران لحظه جمع شده‌اند و شادی می‌کنند. دختران که بیشتر از یک سال می‌شوند، بلند نخندیده اند. زندگی و قیودات وضع‌شده سبب شده است که خنده مهمان لب‌های‌شان نشوند. جای تفریح نکرده اند. اما این حس با ترس از اینکه طالبان بیایند و این شادی را پایان بخشد، یکجا شده است. اینجا هم ترس است و هم شادی!

 دختر خرد که متعلم صنف پنجم است احساسات خود را بیان می‌کند:  

وقتی او احساساتش را بروز می‌داد، افکار من به طرف پدرش که با دستان معیوب خود ماه پنج هزار افغانی در مسجد کار می‌کند، رفت. دست پدرش در کارگری در ایران معیوب‌ شده است و پول ندارد که آن را جراحی کند. به یاد اولین روز افتادم که خانه‌شان رفتم. ساعت دوازده ظهر بود، اما آن‌ها چیزی برای خوردن نداشتند. وقتی با مادر‌شان صحبت‌کردم، گفت: «من همیشه به دختران خود وعده می‌دهم شما قالین را تمام کنید، در آخر شما را پول می‌دهم که لباس بخرید و کورس بروید. قالین تمام می‌شود، من به وعده خود وفا نمی‌توانم. چون با آن پول مخارج زندگی را تامین نمی‌توانیم». و گریه می‌کند. دخترانش بیرون رفتند و تحمل اشک مادرش را که روزگار می‌ریختاند، نداشتند. به طرف مرد نگاه کردم که چشمانش به پیش است، هیچ حرف نمی‌زد.

دختر دیگری چنین دکلمه می‌کند:  

این روز را به پایان می‌رسانیم. دختران باوجود ترس از طالبان، باهم عکس دسته‌جمعی می‌گیرند. برای دختران می‌گویم:

نمی‌توانیم سال نو را تجلیل کنیم. چون طالبان مخالف تجلیل از سال نو است. می‌ترسیم برای تان مشکل پیش نیاید. اما ما و شما امروز با این تعهد سال ۱۴۰۲ را آغاز می‌کنیم:

ما دختران از تبار تلاش و امید، خسته از جهل و جنگ سال ۱۴۰۲ را با شعار دانایی، توانایی و به‌زیستی آغاز می‌کنیم. باوجودی‌که درهای مکاتب، مراکز آموزشی و دانشگاه‌ها بروی دختران و زنان بسته اند. اما درهای ذهن و قلب ما بروی دانایی باز است و برای رسیدن به یک جامعه آگاه که همه فرصت زندگی برابر و حق آموزش را داشته باشد، از هیچ تلاش دست برنمی داریم. ما تعهد می‌کنیم که:

با تعدادی از دختران که ادبیات کودکان و بلندخوانی را کار می‌کنم. در آخرین درس گفتم: از تجربیات این زمستان و آرزوها و برنامه‌های سال که در پیش دارید، برایم بنویسید. همه نوشتند. شب مرور کردم. دختری که یک ساعت پیاده برای درس می‌آید، چنین نوشته است:

دختری دیگری نوشته است:

یک روز قبل از سال جدید، ریش و موی خود را اصلاح کردم. من و خانم‌ام، هرکدام یک هزار افغانی برای مصرف در نوروز در نظرگرفته‌ایم. من یک هزار افغانی خود را سه کتاب می‌گیرم. اما خانم‌ام آن را برایش لباس تهیه می‌کند.

شب در خانه می‌آیم. عمه و زن کاکایم [زن عمویم] که در یک ساختمان همراه آن‌ها زندگی می‌کنیم، می‌بینند. می‌گویند: «چه خرید کرده‌اید؟» کتاب‌هایم را نشان می‌دهد. آن‌ها می‌خندند. منظورشان را می‎‌فهمم. خیلی وقت است که می‌خواهم یک اسکت یا کت بگیرم، اما نمی‌شود. من می‌گویم: «شما چه گرفته‌اید؟» می گویند: «هیچ چیز. پول نیست. چه بگیریم. همه چیز قیمت شده‌اند». شب که از آن‌ها و اطفال خرد‌شان سوال می‌کنم که چه آرزو در سال جدید دارید؟ اطفال خرد می‌گویند: «طالبان برود و پدر ما از ایران بیایند و باهم یکجا سال نو تفریح کنیم. مثل سال‌های قبل.» همه ناراحت‌اند. سال نو بدون خانواده دیگر سال نو نیست.  

یک روز قبل برنامه‌ریزی کردیم که روز اول سال نو به شهرک حاجی نبی که کوه و تپه دارد، برویم. همه در سال جدید در آنجا می‌آیند. تفریح می‌کنند و رقص و بازی. ولی کسی نمی‌خواهد برود. می‌گویند: «تجلیل از نوروز از نظر طالبان حرام است و مانع شده اند و کدام مشکل ایجاد نکند». اما من و خانم‌ام تصمیم به رفتن گرفتیم. چند نفر از دختران فامیل را هماهنگ می‌کنیم و می‌رویم. بچه‌های خرد نیز همراه ما هستند. اما مادران دختران مخالفت می‌کنند. یکی از دختران به مادرش گفت: «مادر بگذار بروم در کوه کمی فریاد بزنم. از غصه پاره می‌شوم. بگذار با فریاد‌زدن غصه‌هایم را بیرون بدهم. اینجا که فریاد زده نمی‌توانم.»

به کوه شهرک حاجی نبی رفتیم. باوجود مخالفت طالبان، مردم زیاد آمده بودند. شهرک حاجی نبی در قسمت غرب کابل موقعیت دارد و بیشتر هزاره‌ها که شیعه مذهب هستند، در کوه می‌آیند. البته اکثریت‌شان هزاره هستند. دیگران هم می‌آیند. ولی کم. مردم در تمام قسمت‌های کوه‌ها و تپه‌ها دیده می‌شدند. ما از طرف «تپه جنبش روشنایی» بلند شدیم. «تپه جنبش روشنایی» جای است که کشته شدگان جنبش روشنایی در آنجا دفن شده اند. این تپه را فعلا محیط سبز درست کرده است که مردم برای تفریح و ادای احترام به آن‌ها می‌روند.

وقت به تپه رسیدم، انبوهی از جمعیت حضور داشت. کودکان، دختران، زنان و مردان. بعضی عکس می‌گرفتند. برخی قدم می‌زدند. تعدادی بالای قبرها نشسته بودند. از جمله مادری را دیدم که بالای قبر بچه‌اش گریه می‌کرد. در چند قدمی چشمم به طالبان که بالای لنجرشان [خودروی نظامی] لمیده بودند و بیرق سفید طالبان را که باد همرایش بازی می‌کرد، افتاد. لحظه‌ای ایستاده شدم و به طرف مادر که کنار قبر پسر جوانش گریه می‌کرد، خیره شدم. تلاش کردم کنار آن مادر بروم، جرئت نتوانستم. صبر کردم و مادر از کنار قبر رفت و من نزدیک قبر شدم. عکس پسر جوان بالای قبرش نصب بود که در یکطرف صورتش لامپ با مارکر نقاشی شده بود و در طرف دیگری صورتش نوشته بود: «آزادی». اشک بر چشمانم حلقه زد و به طرف طالبان نگریستم. دوباره به عکس نگاه کردم و گفتم: «آقای فروتن آرام بخواب! تو برای روشنایی و آزادی مبارزه کردی، اما آزادی نیامد. دقیقا همانیکه انتحاری را ترویج کردند، نزدیک قبرت حضور دارد و گریه‌ مادرت را نظارت می‌کند». وقت شب به خانه برگشتم، در گوگل سرچ کردم که عبدالله فروتن را در جمله شهدا جنبش روشنایی دیدم. او دانشجو بود و نمی‌دانم چه رویاهایی داشت.

قصدم براین بود که تمام تپه‌ها را که مردم آمده اند، ببینم. به طرف بالا می‌رفتم. لحظه در گوشه‌ای ایستاده شدم. به طرف مردم که در رفت و آمد بودند، نگاه کردم. همه لباس‌های دراز برتن داشتند. بچه‌های جوان کمتر دیده می‌شدند. خانواده‌ها نظر به سال‌های گذشته کمتر بودند. لباس‌ها نو نشده بودند. از استایل خبری نبود. همه محجبه بودند. یگان دختر لباس کوتاه بر تن کرده‌اند.

به طرف بالا می روم. خانم با یک دختر و پسر خردش گفت‌و‌گو دارد. مادر می‌گوید: «من نمی‌توانم بغلت کنم. باید با پای‌تان مثل دیگران بروید. از خانه می‌گوید برویم کوه و حالا راه رفته نمی‌توانید.» چشمم به دو طفل خرد که حدود ۹ و ۱۱ سال هستند، گرم می‌شود. از مادرش سوال می‌کنم: «پدرش کجاست؟» گفت: «ایران رفته است تا کار کند. گشنه مانده بودیم. در خانه بودیم زیاد گریه می‌کردند که ما را تفریح نبردی و هر سال پدرم می‌برد. امروز آوردم.» به طرف خانم نگاه کردم که لباس کهنه‌اش در بین دیگران بیشتر توجه را جلب می‌کرد. چهره‌اش خسته به نظر می‌رسید. با یک دستش، دست دخترش را گرفته بود و در دست دیگرش، پلاستیک بود که نان خشک و یک بوتل آب در آن قرار داشت.

به فکر فرو رفته بودم. از هوای دلنشین کوه و نسیم دلنواز بیشتر لذت می‌بردم. فکرهای مختلف می‌آمد. به فکر رفیق‌های ‌افتادم که روزگار اینجا می‌آمدیم، باهم آهنگ می‌ماندیم و رقص می‌کردیم. دمبوره می‌نواختیم. اما از این چیزها خبری نیست. نه تنها ما بلکه دیگران نیز از رقص، آهنگ و دمبوره محروم اند. فقط مردم آمده اند و قدم می‌زنند و باهم‌دیگر صحبت می‌کنند. برخی نشسته و غذاهایی که باخود آورده اند، می‌خورند. باخود گفتم: «همین هم شکر است که طالبان مردم را مثل دیگر ولایات و جاها مانع نشده است.»

در این زمان رشته افکارم با صحبت دختران که در رفت آمد بودند، قطع شدند. دختری به دیگرش می‌گفت: «امروز استایل‌های زنان و مردان دلم را از کوه و زندگی بد کرد. این چه وضع است. فکر می‌کنید که به تشیع جنازه آمده اید یا مجلس روضه‌خوانی». دختری دیگر گفت: «یادش بخیر. دیگر آن روزها نخواهد آمد. روزی خواهد رسید که طالبان برود؟  اگر طالبان رفت، اولین کسی خواهم بود که تمام لباس‌های دوره طالبان خود را آتش بزنم.»

همرای فامیل در تپه نشسته ایم. طفل خرد که نه ساله هست، می‌گوید: «طالب می‌آیند». خانم‌ها که چادرها دور گردن‌شان بودند، برسرش کشیدند. آرامش بر فضا حکم فرما شد. من گفتم: «آن‌ها کار ندارند. بخاطر تامین امنیت است». یکی از دختران گفت: «به‌خاطر امنیت نیست بلکه برای این است که کسی آهنگ نماند و رقص نکند. اگر خود این‌ها انتحاری نکند، کسی دیگر کار ندارد.» هردو طالب از کنار ما گذشتند. آهنگ بلند که به زبان پشتو مانده بود و از پیروزی امارت اسلامی می‌خواند، توجه یکی از دختران را جلب کرد و گفت: «این هم آهنگ است. برای خودشان حرام نیست، بلکه برای دیگران حرام است.»  

حدود دو ساعت تمام تپه‌ها را قدم زدیم و عکس گرفتیم. باهم جیغ و فریاد زدیم. هرکس آرزوهایش را فریاد می‌زد. یکی می‌گفت: «خدایا! دانشگاه‌ها را باز کن». دیگر می‌گفت: «خدایا! طالبان را هر چه زودتر گم کنید». من صدا کردم: «خدای طالب! کجایی؟ این چه موجود است که تو خلق کردی؟» همه خندید و گفت: «خدای طالب با خدای تو فرق می‌کند؟» گفتم: «بله». طفل خرد که همراه ما بود و از ما یاد گرفته بود صداکرد: «خدای طالب! پدرم کجاست؟» او پدرش را می‌خواست.

مردم زیاد آمده بود. ولی خبر از شادی، رقص و پای‌کوبی نبود. صدای دمبوره و آهنگ مثل سال‌های دیگر شنیده نمی‌شد. فقط مردم آرام و بدون سروصدا با هم دیگر بودند. تعداد گودی‌پران‌بازی [بادبادک‌بازی] می‌کردند.

شب به دوستان خود پیام دادم. از روز اول سال نو سوال کردم. دوست که در دولت کار می‌کرد گفت: «امروز رخصتی نبود. برای کارمندان گفته بودند: اگر کسی نیاید، غیرحاضر و سه روز کسر معاش می‌شود». امروز همه کارمندان آمده بودند. دوست دیگری که در موسسه آغاخان کار می‌کند، نوشته بود: «در دفتر ما رخصتی رسمی نبود. اما دفتر گفت: اگر کسی نیاید، غیرحاضر نمی‌شود.» رویه طالبان با دفاتر آغاخان خوب است. حتی زنان هم کار می‌کنند.

دوست دیگری که با کودکان خیابانی کار می‌کند، نامه یکی از آن کودکان را برایم فرستاد. یادداشت را با این نامه به پایان می‌رسانم: