پیر شالیار اورامان: جمع افسانه و تاریخ

 مردم ایران، حتی همه جهان، اورامان را با «پیر شالیار» می‌شناسند» این را پیرمردی شیرین سخن که در سایه مسجد سنگی اورمان نشسته می‌گوید. او که از فرط پیری عصایش را بیشتر از پاهایش دوست دارد، دانه‌های تسبیح‌ را به آرامی از لابه‌لای انگشتانش سُر می‌دهد و زیر لبی با زبان کُردی و لهجه اورامی می‌گوید: « گووشت جه‌ واته‌ی پیر شالیار بوو، هووشت جه ‌کیاسته‌ی زانای سیمیار بوو» (به گفتۀ پیر شالیار گوش فرا ده، حواست به فرستاده دانایِ رمزگو باشد). به اعتقاد برخی از پژوهشگران کُرد «دانای سیمیار» یا دانای رمزگو همان زرتشت است. پیرمرد، بیشتر حرف‌هایش را با شعر می‌گوید. دستارش را از سر باز می‌کند و موهای بلندش را نشانم می‌دهد، و می‌گوید: «من درویش شیخ عبدالقادر (گیلانی) هستم.» بعد با لحنی پر آب و تاب از کرامات «پیر شالیار» داستان‌ها می‌گوید. او پیر شالیار را یکی از ۹۹ پیر منطقه اورامانات می‌داند و مدام به آثار باقی مانده از او ( تسبیح، گیوه و خانه‌اش) اشاره می‌کند.

 در اصل دو شخصیت با نام پیر شالیار داریم. پیر شالیار اول یا (پیر شالیاره سیاوه)، پسر جاماسب و پیرو آیین زرتشت است که بنا به روایتی، ۱۵۰ سال قبل از میلاد، و به عقیده‌ای همزمان با ورود اسلام به ایران در اورامان زندگی می‌کرد و در اواخر عمر به اسلام گروید. او کتابی به اسم «ماریفه‌توو پیر شالیار» (حکمت پیر شالیار) دارد که متاسفانه چیزی از آن، به‌جز ابیاتی که بین مردم سینه به سینه نقل می‌شوند، نمانده. اما پیر شالیار دوم، با نام اصلی (سید مصطفی) پسر خداد، حدوداً در میانه ۴۷۹ تا ۵۶۱  هجری قمری و دوره شیخ عبدالقادر گیلانی زندگی می‌کرد. به گفته‌ای، پیر شالیار دوم از منسوبان شیخ عبدالقادر بوده و با ‍۱۰ نسل به امام جعفر صادق می‌رسد. البته بین مورخان کُرد توافق نظری در این مورد وجود ندارد. برخی، مانند  آیت‌الله محمد مردوخ کردستانی و محمد امین بهادین معتقدند پیر شالیار دو شخصت متفاوت است، ولی مُلا عبدالکریم مدرس و محمد امین اورامی فقط به پیر شالیار دوم یعنی سید مصطفی اشاره می‌کنند.

شاه بهار خاتون، دختر شاه بخارا بود. همه نعمت‌ها و ثروت‌ها را داشت اما سودی برایش نداشت، چون خاموش-کر و لال- بود. پدرش تمام حکیم و طبیبان جهان را گرد آورد، ولی نتوانستند دختر بیچاره را شفا دهند. آوازۀ کرامات پیر شالیار اورامان به گوش پادشاه رسید. پادشاه همراه دخترانش با صدها خدم و حشم به اورامان آمدند- خیلی سال پیش، این داستان خیلی قدیمی است!- وقتی به نزدیکی اورامان رسیدند، شاه بهار خاتون، از کرامات پیر شالیار و به اذن خدا، صدای شنید و شنوایی‌اش را به دست آورد. پادشاه خیلی خوشحال شد. اما طلسم زبانش هنوز شکسته نشده بود. وقتی به نزدیکی آستانۀ پیر رسیدند، صدای نعره دیوی از دور آمد و دختر در همان لحظه لب به سخن گشود. همان روز در چله زمستان پادشاه دخترش را به عقد پیر شالیار درمی‌آورد. از همان سال، هر ساله سالگرد این ازدواج را در اورامان جشن می‌گیریم. در آن روز آنقدر جمعیت اینجا می‌آیند که جای سوزن انداختن نیست، اما هرچقدر هم جمعیت زیاد باشد، آش نذری که در خانۀ پیر پخت می‌شود کم نخواهد آورد و به همه می‌رسد.

پیشوند پیر، ریشه در آیین میترا دارد و به کسی گفته می‌شود که توانسته باشد هفت مرحله طریقت آن را طی کند. به‌نظر می‌رسد واژه پیر برای پیر شالیار ریشه در این مورد داشته باشد. مورخانی که به وجود دو شخص به نام پیر شالیار باور دارند، معتقدند پیر شالیار اول زرتشتی یا پیرو آیین میترا بوده و ابیاتی هم که از کتاب او «حکمت پیر شالیار» باقی مانده، سندی بر این مدعاست. این کتاب بعدها به دست، پیر شالیار دوم بازنویسی می‌شود و با توجه به فرهنگ و آیین اسلام تغییراتی در آن ایجاد می‌کند. البته همانطور که گفتم از کتاب جز چند بیت باقی نمانده است. مراسم منسوب به پیر شالیار هم بنا به ضرورت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در طول تاریخ تغییراتی به خود دیده است. امروزه این آیین بیشتر وجه اسلامی دارد تا میترایی.

معمولاً روزهایی که سماع و دف‌نوازی درویش‌هاست، مردم از شهرهای مختلف ایران، حتی خارج از کشور به اورامان می‌آیند. خیلی شلوغ می‌شود. از هر جایی برای دیدن مراسم می‌آیند. البته ترتیب مراسم مثل سال‌های قبل و با شور و شوق نیست. امروزه همه چیز عوض شده ولی مراسم دف‌نوازی و سماع درویش‌ها هنوز هم طرفداران خود را دارد. وقتی جمعیت زیاد می‌شود و خیلی‌ها فقط برای تماشا می‌آیند و اعتقاد به پیر (شالیار) ندارند، طبیعی است مراسم آن دقت سال‌های پیش را نداشته باشد و بیشتر جنبه توریستی به خود بگیرد.

از سنگ کُمسای، هر چقدر هم بکنی سال بعد رشد می‌کند، این کرامت پیر شالیار است، وقتی درویش گُمار به فرمان پیر شالیار تکه‌ای از آن را به مشک دام‌هایش بست، با اراده خداوند شیر دام‌ها چند برابر شد و از هر سطل شیر چند کیلو کرۀ تمیز گرفت. پیر شالیار خیلی آدم بزرگی بود. این سرزمین به خاطر او بعد از هزاران سال هنوز پا برجاست.

 در اصل کُمسای جمع دو کلمۀ کُ (کۆ)+ «مسای» است. «کۆ» به معنای جمع و جمعیت است و «مسای» به معنی یاد گرفتن و تعلیم دیدن. بنا به گفتۀ برخی از مورخان در گذشته مراسم کُمسای برای تعیین چوپان، کد خدا، آبدار و همچنین تقسیم کار و گفت‌وگو در مورد مشکلات روستا بوده است. در این روز خاص بزرگان روستا جمع می‌شدند تا با مشورت و شورا، مسئول برخی از مشاغل را برای یک سال تعیین کنند. اما کم‌کم شکل این مراسم عوض شد و امروزه بیشتر جنبه توریستی به خودش گرفته است. سال‌های گذشته مردم معمولاً برای مراسم چله زمستان (عروسی پیر شالیار) می‌آمدند و توجه چنانی به کُمسای نداشتند. اما امروزه گردشگران زیادی به تماشای آن می‌آیند. معمولاً مراسم با شعرخوانی و دف نوازی شروع می‌شود به رسم عادت هم بر مزار پیر شالیار حاضر می‌شوند.