موافقت با آتش‌بس در قره‌باغ: مقصد بعدی مرز ایران و کریدور زنگزور است؟

جمهوری خودخوانده آرتساخ در منطقه قره‌باغ کوهستانی که ارمنی‌های ساکن این منطقه را نمایندگی می‌کند با پیشنهاد روسیه برای آتش‌بس در روز چهارشنبه، ۲۰ سپتامبر / ۲۹ شهریور، تنها ۲۴ ساعت پس از آغاز حمله آذربایجان برای کنترل این منطقه که ده‌ها کشته و صدها زخمی برجای گذاشت، موافقت کردند.

نیروهای جدایی‌طلب ارمنی در قره باغ گفتند که آذربایجان خطوط دفاعی آنها را شکسته و تعدادی از ارتفاعات و تقاطع‌های راهبردی را تصرف کرده است؛ در حالی که جهان ایستاده بود و هیچ کاری انجام نمی‌داد.

«جمهوری خودخوانده آرتساخ» گفت که در چنین شرایطی چاره‌ای جز توقف درگیری‌ها از ساعت ۱ بعد از ظهر چهارشنبه به وقت محلی ندارد.

در این بیانیه آمده است: «مقام‌های جمهوری آرتساخ پیشنهاد فرماندهی نیروهای حافظ صلح روسیه را برای توقف درگیری می‌پذیرند.»

به این ترتیب و با میانجی‌گری فرماندهی نیروهای حافظ صلح روسیه مستقر در قره‌باغ کوهستانی، توافق بر سر توقف کامل درگیری‌ها از ساعت ۱۳:۰ روز ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ حاصل شد.

آذربایجان هم تأیید کرد که توافق آتش‌بس حاصل شده است. در بیانیه دولت آذربایجان آمده است که نیروهای حافظ صلح روسیه درخواست ارامنه قره‌باغ برای آتش‌بس را به آذربایجان منتقل کردند.

آذربایجان روز سه‌شنبه پس از کشته شدن تعدادی از نیروهایش در حملاتی که به گفته باکو از منطقه قره‌باغ کوهستانی انجام شد، حملات نظامی به این منطقه را آغاز کرد. قره‌باغ کوهستانی در ۹ ماه گذشته در محاصره آذربایجان بوده است.

باکو خواستار آن شده بود که مقام‌های سیاسی جدایی‌طلب در قره‌باغ قبل از هر گونه گفت‌وگو در مورد آینده منطقه  و ادغامش در آذربایجان، برکنار شوند.

صبح روز چهارشنبه و پیش از ارائه درخواست آتش‌بس جمهوری آرتساخ، به رغم درخواست روسیه و ایالات متحده از طرفین برای توقف جنگ، بار دیگر قره‌باغ کوهستانی، منطقه جداشده تحت کنترل ارامنه هدف حمله باکو قرار گرفت.

باکو مدعی شده بود که «عملیات ضد تروریستی» در قره‌باغ کوهستانی برای مقابله با افراد مسلحی است که برای حمله به سربازان آذربایجانی تعلیم دیده‌اند. قره‌باغ در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است.

نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در توصیف وضع ۲۴ ساعت گذشته گفت که قره‌باغ به شدت گلوله‌باران می‌شود و این برنامه آذربایجان برای تحریک طرف مقابل به آغاز یک جنگ تمام‌عیار است. او از نیروهای حافظ صلح روسیه خواست که کار خود را انجام دهند. پاشینیان که روابط نزدیکی با آمریکا دارد از موقعیت خود در تنش کنونی میان روسیه و غرب هم نگران است و در همین بیانیه گفت که نیروهایی در ایروان به دنبال کودتا علیه او هستند؛ اشاره‌ای غیرمستقیم به احتمال برافتادنش به دست نیروهایی که به روسیه نزدیکند.

ارمنی‌های ساکن در قره‌باغ می‌گویند که آذربایجان جنگ جدیدی را علیه ۱۲۰ هزار نفر ارمنی‌ای آغاز کرد که قره‌باغ کوهستانی موطن‌شان است. حامی آذربایجان در این حمله ترکیه است که با آن کشور روابط زبانی، فرهنگی و اقتصادی قوی دارد و همواره از هر حرکت باکو علیه ارمنستان حمایت کرده است.

آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده روز سه‌شنبه از الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان خواست تا «فوراً خصومت‌ها را متوقف کند» و در تماس دیگری به پاشینیان گفت که واشنگتن از حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان حمایت می‌کند.

روسیه - که فعلا گرفتار جنگ در اوکراین است - نیز خواستار آرامش دو طرف شد، اما برخی از مقام‌های روسیه، ارمنستان را به خاطر نزدیکی با غرب سرزنش کردند و گفتند که این می‌تواند منجر به بروز مشکلات جدی برای ایروان شود.

وزارت امور خارجه روسیه شامگاه سه‌شنبه در بیانیه‌ای که در پیام‌رسان تلگرام منتشر کرد، نوشت: «ما از طرف‌های درگیر می‌خواهیم که بلافاصله خونریزی را متوقف کنند، خصومت‌ها را متوقف کنند و سبب بروز تلفات در میان غیرنظامیان نشوند.»

بروز یک جنگ جدید در قفقاز جنوبی می‌تواند توازن ژئوپلیتیکی این منطقه پرآشوب را مختل کند؛ منطقه‌ای که روسیه، ایالات متحده، ترکیه و ایران برای نفوذ در آن با یکدیگر رقابت می‌کنند.

وزارت دفاع آذربایجان روز چهارشنبه و پیش از وصول پیشنهاد آتش‌بس اعلام کرده بود که حملات نظامی به قره‌باغ با انهدام تسلیحات و تجهیزات نظامی «با موفقیت ادامه دارد».

ارمنی‌های این منطقه قره‌باغ را آرتساخ می‌نامند. آن‌ها می‌گویند که حملات کم و بیش در مناطق مختلف ادامه دارد. آن‌ها گفتند که حداقل ۲۷ نفر در قره باغ کشته و ۲۰۰ نفر زخمی شده‌اند. آن‌ها گفتند که ساکنان برخی از روستاها تخلیه شده‌اند.

خبرگزاری‌های روسی به نقل از دفتر ریاست جمهوری آذربایجان گزارش داده‌اند که علی‌اف به بلینکن گفته بود که تنها پس از آن که جنگجویان ارمنی سلاح‌های خود را زمین بگذارند و تسلیم شوند، عملیات خود را متوقف خواهد کرد.

شرط صلح در قره‌باغ

جمهوری آذربایجان اعلام کرد که شرطش برای پایان جنگ این است: «خلع سلاح و تضمین خروج نیروهای مسلح ارمنستان از سرزمین‌های ما، (و) از بین بردن زیرساخت‌های نظامی ارمنی‌ها».

پس از آن که اتحادیه اروپا، فرانسه و آلمان اقدام نظامی باکو را محکوم کردند، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، خواستار «پایان فوری درگیری» شد.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جنگ اول قره باغ (۱۹۸۸-۱۹۹۴) بین ارامنه و همسایگان آذری آنها درگرفت. حدود ۳۰ هزار نفر کشته و بیش از یک میلیون نفر آواره شدند.

در سال ۲۰۲۰، پس از چندین دهه درگیری، آذربایجان عملیات نظامی را در این منطقه آغاز کرد که به جنگ دوم قره‌باغ تبدیل شد.

آذربایجان با حمایت ترکیه در جنگ ۴۴ روزه به پیروزی چشمگیری دست یافت و بخش‌هایی از قره‌باغ را پس گرفت. روسیه در آن زمان گفتگوهای آتش بس را میانجی گری کرد ــ و از هر دو طرف خواست تا سلاحشان را زمین بگذارند.

اما ارمنستان مسکو را متهم کرده است که بر جنگ اوکراین متمرکز شده و برای محافظت از آتش‌بس شکننده تلاش نمی‌کند. ایروان گفت که صلح‌بانان روسی در قره‌باغ در انجام وظیفه خود ناکام هستند.

به گزارش خبرگزاری دولتی روسیه، تاس، معترضان شامگاه سه‌شنبه در مقابل سفارت روسیه در ارمنستان تجمع کردند و شعارهای ضد روسیه سر دادند. آن‌ها از آنچه به عنوان شکست مسکو در متوقف کردن آذربایجان می‌خوانند، ناراضی بودند.

پاشینیان روز سه شنبه در یک سخنرانی عمومی گفت: «نباید اجازه دهیم برخی افراد، برخی نیروها، خارجی و داخلی، استقلال ارمنستان را مورد حمله قرار دهند. باید تاکید کنم که همانطور که انتظار می‌رفت، از جاهای مختلف حتی در ارمنستان هم اکنون فراخوان‌های کودتا شنیده می‌شود.»

قره‌باغ کوهستانی کجاست؟

قره‌باغ کوهستانی که ارمنی‌ها به آن آرتساخ می‌گویند، منطقه‌ای کوهستانی است که در انتهای جنوبی رشته کوه قره‌باغ در داخل آذربایجان قرار دارد. این کشور در سطح بین المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته شده است، اما ۱۲۰ هزار نفر جمعیت آن عمدتاً ارمنی هستند. آن‌ها دولت خود را دارند که نزدیک به ارمنستان است اما به طور رسمی توسط ارمنستان یا هیچ کشور دیگری به رسمیت شناخته نشده است.

ارامنه که مسیحی هستند مدعی حضور طولانی مدت در این منطقه هستند که قدمت آن به چندین قرن قبل از میلاد می‌رسد. آذربایجان نیز که ساکنان آن اکثراً مسلمان ترک هستند، مدعی پیوندهای عمیق تاریخی با این ناحیه هستند که طی قرن‌ها تحت سلطه ایرانی‌ها، ترک‌ها و روس‌ها قرار داشته است. درگیری خونین بین ارمنی‌ها و آذربایجانی‌ها به بیش از یک قرن پیش برمی‌گردد.

در زمان اتحاد جماهیر شوروی، قره‌باغ کوهستانی به منطقه‌ای خودمختار در جمهوری آذربایجان تبدیل شد.

جنگ اول و دوم قره‌باغ

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جنگ اول قره باغ (۱۹۸۸-۱۹۹۴) بین ارامنه و همسایگان آذری آنها در گرفت. حدود ۳۰ هزار نفر کشته و بیش از یک میلیون نفر آواره شدند. اکثر آواره‌ها آذری‌هایی بودند که زمانی که طرف ارمنی قره‌باغ کوهستانی و هفت ناحیه اطراف آن را به کنترل درآورد، از خانه‌های خود رانده شدند.

در سال ۲۰۲۰، پس از دهه‌ها درگیری متناوب، آذربایجان عملیات نظامی را آغاز کرد که به جنگ دوم قره‌باغ تبدیل شد. ارتش آذربایجان به سرعت از خطوط دفاعی ارمنستان عبور کرد. این کشور طی ۴۴ روز به پیروزی چشمگیری دست یافت و هفت ناحیه و حدود یک سوم قره باغ را پس گرفت.

استفاده از پهپادهای خریداری شده از ترکیه و اسرائیل توسط تحلیلگران نظامی به عنوان یکی از دلایل اصلی پیروزی آذربایجان عنوان شد. حداقل ۶۵۰۰ نفر کشته شدند.

روسیه که با ارمنستان پیمان دفاعی دارد اما با آذربایجان نیز روابط خوبی دارد، میانجی آتش‌بس شد.

مذاکرات صلح، اتفاقی تکراری

تحلیلگران می گویند دورهای پی در پی مذاکرات با میانجی‌گری‌های مختلف اتحادیه اروپا، ایالات متحده و روسیه، دو طرف را به انعقاد یک معاهده صلح دائمی نزدیک‌تر کرده است، اما حل و فصل نهایی موضوعات اختلافی همچنان مبهم است. حساس‌ترین موضوع وضعیت ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن در قره باغ است که ارمنستان می‌گوید حقوق و امنیت آنها باید تضمین شود.

نیکول پاشینیان گفته است که ارمنستان حاکمیت و تمامیت ارضی آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد، اما باکو می‌گوید مطمئن نیست که این ادعا با حسن نیت صورت گرفته باشد و ارمنستان را به دامن زدن به جدایی‌طلبی متهم می‌کند.

در دسامبر ۲۰۲۲ غیرنظامیان آذربایجانی که خود را فعال محیط زیست معرفی می‌کردند، شروع به مسدود کردن کریدور لاچین کردند و در آوریل ۲۰۲۳ آذربایجان یک ایست بازرسی رسمی ایجاد کرد و گفت که از قاچاق اسلحه جلوگیری می‌کند. در نتیجه این رویداد مسیر ترانزیت عمومی و تجاری بین ارمنستان و قره‌باغ تا حد زیادی قطع شد.

این هفته، کمیته بین‌المللی صلیب سرخ (ICRC) توانست کمک‌های بشردوستانه را از طریق کریدور لاچین و جاده جداگانه‌ای که قره‌باغ را به شهر آغدام آذربایجان متصل می‌کند، انتقال دهد.

ایران در کجای درگیری است؟

در طول سه دهه گذشته تا جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، ایران از نفوذ روسیه در قفقاز و تنش مداوم آذربایجان و گرجستان راضی بود. ایران از یک سو از تمامیت ارضی آذربایجان و اسلامی ماندن قره‌باغ حمایت می‌کرد و هم رابطه‌اش با ارمنستان را در سطح مطلوب نگاه می‌داشت؛ سیاستی متناقض که تنها در سایه ضعیف ماندن همیشگی این دو کشور می‌توانست ادامه یابد.

ایران و روسیه، هر دو، آذربایجان و ارمنستان ضعیف را بر کشورهایی متحد ترکیه و یا غرب ترجیح می‌دهند. بنابراین، ایران نیز همانند روسیه طرفدار فروزان ماندن شعله‌های «تنش کنترل‌شده» در میان این دو کشورند. شکست ارمنستان از آذربایجان در جنگ قره‌باغ و نزدیکی فزاینده آذربایجان به اسرائیل و ترکیه وضع را دگرگون کرده است.

در پاسخ به وضعیت جدید در سال ۲۰۲۲ ایران شروع به عرضه پهپاد به ارمنستان کرد. ایران همچنین به گروه‌ شیعه نزدیک به سپاه قدس به نام حسینیون و جنبش وحدت مسلمین در آذربایجان آموزش می‌دهد و از آنها حمایت مالی و اطلاعاتی می‌کند.

اما ایران، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه یک درگیری دیگر هم در اتاق انتظار دارند که ممکن است شعله‌های جنگ جدید قره‌باغ به آن‌جا هم سرایت کند.

در جنوب همین منطقه قره‌باغ و به موازات مرز ایران با آذربایجان و ارمنستان کریدور زنگزور قرار دارد. ترکیه و آذربایجان به دنبال تسلط بر این کریدور و برقراری ارتباط مستقیم میان آذربایجان و جمهوری نخجوان هستند. اردوغان روز گذشته هم گفت که زنگزور باید باز شود و ارتباط آذربایجان با نخجوان شکل بگیرد.

برقراری این رابطه زمینی به معنای حذف ارمنستان از مرز ایران است. جمهوری خودمختار نخجوان که میان سه کشور ایران، ترکیه و ارمنستان قرار دارد وابسته به آذربایجان است ولی ارتباط زمینی با آن ندارد. کریدور زنگزور این مشکل را حل می‌کند. حدود نیم میلیون نفر در جمهوری نخجوان زندگی می‌کنند که هم با ایران و هم به آذربایجان پیوندهای فامیلی، اقتصادی و تاریخی دارند.

ایران به ویژه از آنچه که آن را از دست دادن ارتباط مرزی با ارمنستان با پروژه کریدور زنگزور می‌داند عصبانی است. ایران و ارمنستان مسیر جایگزین شمال-جنوب را همراه با هند به عنوان جایگزینی برای کریدور زنگزور آغاز کرده‌اند، اما هیچ یک از طرفین توانایی مالی برای سرمایه گذاری در چنین پروژه بزرگی را ندارند.

اگرچه کریدور زنگزور فرصت‌های اقتصادی و تجارت را برای قفقاز جنوبی و ایران افزایش می‌دهد، تهران آن را از منظر ژئوپلیتیک تحلیل می‌کند و معتقد است که اجرای آن، نفوذ ایران را در قفقاز کاهش می‌دهد.

مقام‌های جمهوری اسلامی، تلاش جمهوری آذربایجان و ترکیه برای تثبیت کریدور زنگزور را به معنای از دست رفتن نقش خود به عنوان پل ارتباطی بین ترکیه و آسیای مرکزی می‌دانند و می‌گویند که در صورت ایجاد این کریدور ایران اهمیتش را برای ارتباط ترانزیتی شرق به غرب از دست خواهد داد. ایران ترکیه را رقیب خود برای نفوذ در آسیای مرکزی می‌داند. کریدور زنگزور یک مسیر جایگزین برای ترکیه فراهم می‌کند که ایران را برای رسیدن به آسیای مرکزی دور بزند.

در نهایت، اتحادیه اقتصادی اوراسیا، که ارمنستان عضو آن است و ایران با آن قرارداد تجارت آزاد دارد، منزوی‌تر خواهد شد. ایران، ارمنستان را دروازه زمینی خود به سمت روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌داند.