آتش و ریزگرد: چگونه ویرانی هورالعظیم زیستن در خوزستان را تهدید می‌کند؟
مصطفی رضیئی ــ وقتی دود آتش این هفته تالاب هورالعظیم به اهواز، سوسنگرد و شوش رسید و نفس مردمان را تنگ‌تر کرد، دوباره زنگ خطر برای آسیب‌های ناشی از ویرانی بزرگ‌ترین تالاب خاورمیانه به صدا درآمد.
مصطفی رضیئی
تصویر تزئینی از فعالیت‌های صنعتی که تالاب هورالعظیم را گام به گام به صحرا بدل می‌کند.
آتشی که از بامداد ۳۰ شهریور در هورالعظیم (حورالحویزه) می‌سوخت، خاموش شد. البته دود آن ساعت‌ها بر شهرهای استان خوزستان، به‌ویژه سوسنگرد، شوش و اهواز نمایان بود و نفس کشیدن را سخت کرده بود. مقامات محلی گفتند آتش‌سوزی در بخش عراقی هورالعظیم می‌سوخته است. این مقامات محلی همچنین گفته‌اند از ابتدای شهریور امسال، در حدود ۶۳۰ هکتار از هورالعظیم در بخش عراقی آن سوخته است. آن‌ها همچنین گفتند که عمده آتش‌سوزی‌های این منطقه عمدی است.
این آتش، پس از آتش‌های پیشین امسال، همزمان با هشدارهای مکرر مدیران و فعالان محیط‌زیستی ایران بود که «حقآبه» تالاب به آن وارد نمی‌شود، موج‌های گرما، به‌سرعت سطع آب موجود را کاهش می‌دهد و دست‌کم وضعیت در مخزن‌های چهار و پنج هورالعظیم بحرانی است که آب در آن‌ها به کمتر از ۲۰ درصد کاهش یافته است. در کل تالاب، در حدود ۴۵ درصد آب به‌نسبت سال‌های قبل گزارش شده است.
تقسیم‌بندی بخش ایرانی هورالعظیم به مساحت حدود ۱۲۰ هزار هکتار به مخازن مختلف، به‌منظور جاده‌سازی با هدف استخراج سوخت‌های فسیلی صورت گرفته است. مخزن یک و دو در شمال تالاب واقع شده‌اند و وضع آبی بهتری به‌نسبت بخش‌های جنوبی دارند. هرچند وضعیت کنونی آن‌ها قابل مقایسه با وضعیت پیشین این تالاب نیست.
هورالعظیم بخشی از زیست‌بوم‌هایی است که عموما «تالاب‌های بین‌النهرین» خوانده می‌شوند و به‌عنوان «میراث طبیعی جهان» در یونسکو ثبت شده است اما سیاست‌های سه کشور ایران، عراق و ترکیه درنهایت به خشکی عمده این تالاب‌ها منتهی شده است.
«فاجعه‌ای غم‌انگیز همتراز با جنگل‌تراشی آمازون»
گزارش دو دهه پیش سازمان ملل که در اوت ۲۰۰۱ میلادی با عنوان «گزارش تالاب‌های بین‌النهرین: دعوت به عمل» منتشر شد، نوشت که مساحت این تالاب‌ها از حدود ۲۰ هزار کیلومتر مربع به محدوده ۱۳۰۰ کیلومتر مربع کاهش یافته است. روند ویرانی تالاب همچنان از آن زمان تاکنون دنبال شده است.
سدسازی، جنگ (جنگ‌های متفقین به رهبری آمریکا علیه دولت صدام حسین و جنگ هشت ساله ایران و عراق)، همچنین سیاست‌های دو کشور ایران و عراق برای فشار بر اقوام محلی، همچنین تلاش گسترده‌تر برای کشاورزی و استخراج سوخت‌های فسیلی، در کنار تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت‌های صنعتی و سبک زندگی انسان، دست به دست همدیگر دادند تا امروز، هورالعظیم تصویری به کل متفاوت از چند دهه پیش خود داشته باشد.
بخشی از این گزارش سازمان ملل همچنان در توضیح هورالعظیم ذکر می‌شود: خشکاندن هورالعظیم «فاجعه غم‌انگیز انسانی و زیست‌محیطی» همتراز با جنگل‌تراشی‌های آمازون، یا خشکاندن دریای آرال معرفی شده است.
حوالی ۵۰ سال پیش، مردم محلی بر روی آب این تالاب، خانه می‌ساختند. گاومیش در آن پرورش می‌دادند و به‌لطف آبزیان تالاب، غذای مناسب برای زندگی داشتند. حالا بیش از نیمی از هورالعظیم خشک شده است. مرگ گسترده آبزیان همراه با کشتار پرندگان است و صید محدودتر و کم‌ثمرتر از قبل شده است. این کشتار پرندگان البته توسط توسعه صنایع صورت می‌گیرد تا برای شکار آن‌ها باشد: پرنده‌ها به خطوط باریک فلزی برق یا حصارها گیر می‌کنند و کشته می‌شوند.
کشاورزی در مناطق نزدیک به تالاب، در کنار گستره تازه‌ای از سدسازی‌ها مانند برنامه‌های سدسازی ترکیه که سرچشمه‌های دجله را هدف گرفته‌اند، مرگ این زیست‌بوم را حتمی کرده‌اند، مگر اینکه حکومت‌های سه کشور ایران، عراق و ترکیه بخواهند گامی واقعی برای تغییر بردارند.
حقابه هورالعظیم رودرروی کشت برنج
اردیبهشت امسال، عادل مولا، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان پس از تاکید از وضعیت بد هورالعظیم و اینکه بهار وقت مناسب آبگیری این منطقه است، به ایسنا گفت:
با این شرایط، هورالعظیم در شرایط بحرانی است و نگران وضعیت این تالاب در تابستان هستیم. اگر حقآبه هورالعظیم رهاسازی نشود در تابستان تنش‌های زیادی در تالاب از جمله آتش سوزی‌ها، مرگ و میر آبزیان و حیوانات، خیزش گرد و غبار و تصرفات در منطقه رخ می‌دهد و از این بابت نگران هستیم.
او مقصر را وزارت نیرو معرفی کرد که از سدهای کرخه، آب رها نمی‌کند مگر برای کشاورزی. به‌گفته او، «اولویت دوم تامین حقآبه زیست‌محیطی تالاب‌هاست» اما دولت «اولویت به آب کشاورزی» می‌دهد. از جمله کشت‌های این منطقه، کشت «غیرقانونی اعلام شده توسط وزارت کشاورزی» برنج است، هرچند که برای کشاورز، کشت شلتوک (یا برنج) سود بیشتری به‌همراه دارد.
مولا در تیر ماه امسال به ایلنا مثال رهایی آب از سد حمیدیه برای هورالعظیم را مطرح کرد:
بازدیدهای میدانی ما نشان می‌دهد که حتی یک قطره آب از این میزان رهاشده در روزهای اخیر به تالاب نرسیده است، زیرا تمام این آب را کشاورزان بالادست تالاب به صورت غیرمجاز برداشت کرده‌اند. متاسفانه هیچ نظارتی برای جلوگیری از این اتفاق وجود ندارد و اهرم‌های قانونی موجود هم نمی‌توانند مانع از برداشت‌های غیرقانونی برخی کشاورزان شوند.
این مدیر محیط‌زیستی به باشگاه خبرنگاران جوان هم گفت که «حقآبه تالاب هورالعظیم بیش از یک میلیارد متر مکعب» است اما تا شهریور امسال، در حدود ۶۷ درصد آن یا حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب به‌سمت تالاب رها شده است. این حقآبه، حداقل آبی است که این زیست‌بوم برای ادامه حیاتش به آن نیازمند است. برای یک تالاب سالم، در حدود پنج میلیارد متر مکعب آب هر سال بایستی به آن وارد شود.
برنامه حکومت برای توسعه میدان نفتی سهراب در عمق تالاب هورالعظیم
گزارش روزنامه اعتماد با تیتر «شلیک به قلب هورالعظیم» در سوم خرداد امسال این‌گونه شروع شده است:
زورآزمایی نفت در هورالعظيم همچنان ادامه دارد. چهار ميدان نفتي با بيش از ۳۰۰ حلقه چاه نفت، نفس هورالعظيم را گرفته‌اند. حالا پای ميدان جديدی به اين آخرين بازمانده تالاب‌های بين‌النهرين باز شده است؛ «ميدان نفتی سهراب» كه قلب هورالعظيم را نشانه گرفته.
اعتماد نوشت «در ۱۴ سال گذشته»، چهار میدان نفتی آزادگان شمالی، آزادگان جنوبی، یاران شمالی و یاران جنوبی در محدوده ایرانی هورالعظیم به استخراج سوخت‌های فسیلی مشغول بودند. اردیبهشت امسال در جریان سفر ابراهیم رئیسی، عضو هیات مرگ و رییس‌جمهور ایران به خوزستان، خبر «آغاز عملیات اجرایی توسعه میدان نفتی سهراب به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار» اعلام شد. سیروس کریمی، معاون محیط‌زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان به اعتماد گفت که مجوزی از سمت سازمان حفاظت محیط‌زیست برای میدان نفتی سهراب صادر نشده است.
خشکاندن عمدی هورالعظیم برای استخراج ارزان‌تر نفت
سهراب بین ایران و عراق مشترک است، اما بخش عمده استخراج سوخت‌های فسیلی آن بایستی از مناطق شمالی هورالعظیم، بخصوص مخزن شماره یک برداشت شود و این شامل بر خشک کردن ۳۰ هکتار دیگر از این تالاب است تا بتوان ۲۰ حلقه چاه تازه حفر کرد.
اعتماد تاکید کرد «ورود نفت به هورالعظيم نيز خشكی بخش‌های وسيع، آلودگی، آتش زدن نيزارها، تخليه پسماند و جاده‌سازی را به دنبال داشت» و یادآور صحبت‌های لاهیجان‌زاده، معاون سابق سازمان محیط‌زیست شد که از «خشکاندن عمدی» این تالاب برای «استخراج ارزان‌تر نفت» صحبت کرده بود:
ژاپنی‌ها حاضر بودند برای استخراج نفت در حوزه‌های آزادگان و يادآوران با تكنولوژی سطح بالا، همانند استخراج در دريا، از اين حوزه‌ها بهره‌برداری كنند. اما چينی‌ها حاضر به انجام اين كار نشدند و به خاطر ارزان‌تر شدن پروژه، پيشنهاد خشك‌شدن هور را دادند كه متاسفانه شورای عالی امنيت ملی هم آن را می‌پذيرد.
یک مدیر سابق وزارت رفاه هم دو سال پیش گفته بود که حکومت خیال می‌کرد «بدون ملاحضه‌های زیست‌محیطی می‌شود تولید اشتغال کنیم» و عمدی بودن بخشی از خشکیدگی تالاب هورالعظیم را تایید می‌کند. او می‌گوید حکومت حتی جلوی ورود آب سیل به مناطق جنوبی تالاب را گرفت تا با خشکاندن آن، بتوانند نفت را ارزان‌تر استخراج کنند.
در تصویرهای ماهواره‌ای گوگل مپز می‌توان روند خشکاندن هورالعظیم با گسترش فعالیت‌های صنعتی را مشاهده کرد. هرچه کپی‌پیست سازه‌های صنعتی در تالاب پیش می‌روند، همزمان در مناطق پیشین، صحرا به جای زیست‌بوم سابق نقش بسته است.
دولت ابراهیم رییسی همچنان سیاست «بدون ملاحضه‌های زیست‌محیطی» را دنبال می‌کند از جمله اینکه امکان گسترش استخراج سوخت‌های فسیلی را در هورالعظیم مهیا کرده است. در برنامه هفتم توسعه، فصل محیط زیست را به کل حذف کرده است. مفصل هم به برنامه‌های مشکل‌ساز برای محیط‌زیست هم مجوز می‌دهد یا این پروژه‌ها را با حضور رییسی افتتاح می‌کند، مانند افتتاح سد گتوند یا برنامه توسعه آشوراده.
با گسترش صحرا، هورالعظیم بتدریج به یک منبع عمده تولید ریزگرد برای مناطق جنوبی و غربی ایران و کشورهای همسایه می‌شود. نابودی این زیست‌بوم همچنین راه را برای رهاسازی کربن حبس شده در این تالاب به اتمسفر زمین باز می‌کند. تالاب‌ها، منابع عظیم حبس کربن در زمین هستند. با نابودی آن‌ها، مقادیر بالایی گازهای گلخانه‌ای به جو زمین ارسال می‌شود که گرمایش زمین را بدتر می‌کنند و این گرمایش، تغییر اقلیم را گسترده‌تر می‌سازد. تغییر اقلیم برای خوزستان به‌معنای نابودی قدم به قدم امکان زیستن در این منطقه تاریخی ایران است.
نظرها
نظری وجود ندارد.