فاجعه پشت فاجعه؛ روزهای آخرالزمانی هرات

حوالی ساعت ۱۱ قبل از ظهر پانزدهم میزان/مهر بود که خبر زمین‌لرزه در هرات را خواندم. فکر کردم مثل همه‌ی زمین‌لرزه‌های است که در چند سال اخیر بارها در کابل و جاهای دیگری اتفاق افتاده است و کاربران شبکه‌های اجتماعی با آب و تاب آن را گزارش می‌کنند.

دقایقی گذشت و کاربری در فیسبوک نوشت که «هرات بازهم لرزید، خدایا خیر» و چنین جملاتی هرچند دقیقه بعد، در شبکه‌های اجتماعی، به ویژه فیسبوک پست می‌شد. آن روز تا ساعت ۲:۱۴ دقیقه‌ی بعد از ظهر، هرات دست‌کم هشت بار لرزید.
مرکز اولین زمین‌لرزه به بزرگی ۶,۳ درجه‌ی ریشتر، ولسوالی/شهرستان «زنده‌جان» در ۴۰ کیلومتری شهر هرات بود؛ ولسوالی دور افتاده و محروم با خانه‌های گِلی و ساخته‌شده از خشت خام.

 این زمین‌لرزه که در عمق ۱۴ کیلومتری زمین رخ داد، با پس‌لرزه‌های پیاپی نیز همراه بود؛ از جمله سه پس لرزه به شدت ۵,۵ در ساعت ۱۱:۱۹ دقیقه، ۶,۳ در ساعت ۱۱:۴۲ دقیقه و ۵,۹ در ساعت ۱۲:۱۰ دقیقه.

در ابتدا کمتر کسی فکر می‌کرد زمین‌لرزه در هرات چنان ویرانگر و مرگبار باشد، اما آهسته آهسته و با پس لرزه‌های متعدد، نگرانی‌ها افزایش یافت و همه‌جا حرف از زنده‌جان و زنده‌جان‌هایش شد و  رسید به گلران، انجیل، کرخ، کوهسان و کشک و رباط سنگی.

از آن روز تا اکنون، هرات در غرب افغانستان دست‌کم شاهد هفت زمین‌لرزه و پس‌لرزه‌های متعدد بوده است که باعث شده یک «فاجعه بزرگ» در این ولایت خلق شود.

صحنه‌های آخرالزمانی

از اولین ساعات وقوع زمین‌لرزه در زنده‌جان هرات و ولسوالی‌های اطرافش تا اکنون، هر عکس و ویدیویی که از این محل بیرون آمده، شبیه یک صحنه‌ی آخرالزمانی بوده است: هرچه می‌بینیم ترس، وحشت، مرگ و ویرانی است؛ از صحنه‌های مرگ کودکان گرفته تا ناله‌های مردی که ۱۴ عضو خانواده‌اش را از دست داده است و ده‌ها صحنه‌ی دردناک دیگر که آدم جرأت نگاه کردنش را ندارد.

هنوز دقیق نمی‌دانیم زمین‌لرزه در هرات جان چقدر انسان را گرفته است. عملیات آوار برداری در برخی مناطق زلزله‌زده، هنوز ادامه دارد و به پایان نرسیده است.

پس‌لرزه‌ها و زمین‌لرزه‌های خفیف و گاهی با قدرت همان زمین لرزه‌ی اولی همچنان ادامه دارد و از جمله حوالی ساعت هشت صبح روز بیست و سوم میزان/مهر، زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۶,۳ بار دیگر این ولایت را لرزاند و با چهار پس‌لرزه همراه بود و دست‌کم دو کشته و بیش از ۱۲۰ زخمی برجای گذاشت.

سازمان پزشکان بدون مرز روز سه شنبه هفته‌ی گذشته شمار کشته‌شدگان زمین‌لرزه در هرات را دو هزار ۴۴۵ نفر و شمار زخمی‌ها را دو هزار ۴۴۰ نفر اعلام کرد.

برنامه‌ی جهانی غذا شمار قربانیان را بیش از دو هزار نفر اعلام کرده، اما دفتر هماهنگ‌کننده‌ی کمک‌های بشردوستانه‌ی سازمان ملل متحد (اوچا) در آخرین گزارش خود شمار کشته‌شدگان را یک هزار ۳۸۴ نفر، شامل ۷۵۹ زن و ۶۲۵ مرد اعلام کرده است. این نهاد افزوده که یک هزار ۸۵۳ نفر دیگر، شامل یک هزار ۱۳۷ زن و ۷۱۶ مرد، در زمین‌لرزه در هرات زخمی شده‌اند.

صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسیف) می‌گوید که بیش از ۹۰ درصد از قربانیان زمین‌لرزه در هرات زنان و کودکان هستند و بر اثر آن دست کم ۹۶ هزار کودک در سه ماه آینده نیازمند کمک‌های بشردوستانه هستند.

آمارهای اوچا نشان می‌دهدکه این زمین‌لرزه‌ها زندگی بیش از ۱۹ هزار و ۲۵۰ نفر را به صورت مستقیم تحت تأثیر قرار داده، دو هزار ۴۹۹ خانه را به صورت کامل تخریب کرده، به ۳۶۳ خانه آسیب شدید وارد کرده، به ۲۵۰ خانه آسیب نسبی زده و به ۲۱ هزار و ۳۰۰ ساختمان دیگر خساره وارد کرده است.

طالبان اعلام کرده بود که ۲۰ روستا بر اثر اولین زمین‌لرزه در هرات کاملا ویران شده است، اما پس ز آنکه آمار تلفات آن را در یک کنفرانس خبری اشتباه اعلام کردند، دیگر آماری در این مورد منتشر نکرده‌اند.

بیشتر روستاهایی که در این زمین‌لرزه‌ها کاملا ویران شده‌اند، مربوط ولسوالی زنده‌جان می‌شود و از جمله آن قریه‌ی «نائب رفیع» است که تمام خانه‌ها در آن با خاک یکسان شده است.

شمار زیادی از قربانیان در جریان هفته‌ی گذشته به صورت دسته‌جمعی تدفین و به خاک سپرده شدند و مراسم‌های متعددی خاک‌سپاری دسته‌جمعی برگزار شد.

در حال حاضر هیچ آماری نهایی نیست. همچنان که پس‌لرزه‌ها و عملیات نجات ادامه دارد، احتمال افزایش آمار تلفات و خسارات نیز وجود دارد.

خانه‌ای برای بازگشت نیست

ویرانی گسترده زمین‌لرزه‌های پیاپی در هرات باعث شده است که هزاران نفر همه‌ی دار و ندار خود را از دست بدهند و دیگر خانه و سرپناهی نداشته باشند.

روز بیست و سوم میزان با یک پزشک در شفاخانه/بیمارستان مرکزی هرات صحبت می‌کردم. او گفت که شماری از زخمی‌های زمین‌لرزه در این ولایت، پس از مداوا حاضر نیستند که این شفاخانه را ترک کنند و تقاضا می‌کنند که شب‌های بیشتری بستری بمانند و می‌گویند که خانه و سرپناهی ندارند که برگردند.

به گفته‌ی او، شمار دیگر از زخمی‌ها پس از مداوا، مجبور می‌شوند به خانه‌های اقوام و بستگان شان در داخل شهر و یا مناطق دیگر هرات بروند، زیرا نه خانه‌ای برای رفتن دارند و نه کسی از خانواده‌های آن‌ها باقی مانده است.

این پزشک گفت که بسیاری از زخمی‌های که به شفاخانه‌ی مرکزی هرات منتقل شده‌اند، همه و یا دست‌کم هفت – هشت نفر از اعضای خانواده‌ی خود را از دست داده‌اند و خودشان نیز آسیب‌های جدی دیده‎اند.

پزشکان بدون مرز نیز در گزارشی گفته بود که ۳۴۰ نفر از زخمی‌های زمین‌لرزه در هرات، پس از مدوا، نمی‌خواستند از این شفاخانه مرخص شوند و آنجا را ترک کنند؛ زیرا خانه‌ای برای بازگشت نداشتند.

این نهاد گفته بود که یکی از فوری‌ترین نیازها در شفاخانه‌ی مرکزی هرات، یافتن سرپناه برای افرادی است که همه‌چیز خود را از دست داده‌اند.

ترس از بازگشت به خانه

بیش از یک هفته از اولین زمین‌لرزه در هرات گذشته است، اما ترس و اضطراب همچنان بر فضای شهر حاکم است. وقوع پس‌لرزه‌های خفیف و گاها شدید این ترس و اضطراب را افزایش داده است.

با دوستی در هرات تماس گرفتم که در این روزهای دشوار حالش را بپرسم. با آن‌که خانه‌اش از مناطق زلزله‌زده فاصله زیادی دارد، اما گفت که از زمان اولین زمین‌لرزه تا اکنون با چهار کودک خردسالش در فضای باز و زیر خیمه (چادر) می‌خوابند.

ساکنان هرات به دلیل ترس از گیرماندن در زیر آوار زمین‌لرزه‌ها، بیش از یک هفته می‌شود که در پارک‌ها، صحن مساجد و جاهای مختلف این شهر خیمه زده‌اند و در فضای باز می‌خوابند.

تقاضای گسترده باعث شده است که قیمت خیمه در بازارهای این شهر به شدت افزایش یابد و بسیاری از خانواده‌های بی‌بضاعت توان خرید آن را نداشته باشند.

گفته می‌شود که یکی از قربانیان زمین لرزه ۶,۳ ریشتری یکشنبه هفته‌ی جاری (۲۳ میزان) خانمی بوده که از شدت سرما نیمه‌های شب مجبور شده است با کودکش خیمه را ترک کند و به خانه برود.

چنین اتفاقات و رویدادهای، ترس و وحشت را بین مردم افزایش داده است و بسیاری‌ها جرأت نمی‌کنند شب به خانه بروند و زیر سقف خانه بخوابند.

هرات داغدار تنها نیست

امداد رسانی برای زلزله‌زدگان هرات با چالش‌ها و مشکلات زیادی همراه بوده است؛ از اقدامات دیر هنگام گرفته تا مزاحمت‌های طالبان.

ویدیویی از یک خانم کهن‌سال منتشر شده است که می‌گوید سه نواسه‌اش را با کمک همسرش نجات دادند و اگر امداد رسان‌ها زودتر می‌رسیدند، سه نواسه دیگر شان نیز نجات می‌یافتند.

دور بودن مناطق زلزله‌زده از مرکز شهر هرات و ممانعت طالبان از سفر امداد رسان‌ها و پزشکان زن به مناطق زلزله‌زده از عوامل دیر رسیدن گروه‌های نجات و امداد به این مناطق و تأخیر در نجات افراد گیر مانده در زیر آوارها بوده است.

کابینه و مقام‌های ارشد طالبان نیز واکنش دیر هنگام به این زمین‌لرزه بزرگ نشان دادند و یک روز بعد یک کمیسیون ایجادکردند و ۱۰۰ میلیون افغانی برای رسیدگی به زلزله‌زدگان اختصاص دادند و در سومین روز وقوع این زمین‌لرزه، هیأتی از این گروه به هرات سفر کرد.

مکتوبی که به تازگی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، نشان می‌دهد که طالبان حتی در مرزها و بندرهای افغانستان از اجناس و اقلامی که کشورهای مختلف برای زلزله‌زدگان هرات کمک می‌کردند، مالیه اخذ می‌کردند و پس از انتقادات، نخست وزیر این گروه دستور داده است که از کمک‌ها مالیه اخذ نشود.

اما از سوی دیگر، شهروندان افغانستان برای حمایت از زلزله‌زدگان به صورت گسترده بسیج شدند و کارزارهای مختلف جمع‌آوری کمک چه به صورت آنلاین و چه با گذاشتن صندوق در محلات مختلف شهرها و ولایت‌ها، راه اندازی شده است.

شماری از هنرمندان، روزنامه‌نگاران و فرهنگیان سرشناس افغانستان نیز با شعار «هرات داغدار است، اما تنها نیست» کارزاری را برای جمع‌آوری کمک به زلزله‌زدگان هرات راه اندازی کرده‌اند که هنوز ادامه دارد.

نهادهای خیریه، شرکت‌های تجارتی، تاجران و کشورهای مختلف نیز برای زلزله‌زدگان هرات کمک‌های اضطراری ارسال کردند و روند ارسال و توزیع این کمک‌ها هنوز ادامه دارد.

نیازهای گسترده زلزله‌زدگان

زمین‌لرزه‌های اخیر در ولایت هرات در حالی رخ داده که افغانستان درگیر یک بحران گسترده بشری است و ۲۹.۲ میلیون نفر از شهروندان این کشور نیاز به کمک‌های بشردوستانه دارند.

برنامه‌‌‌ی جهانی غذا اعلام کرده است که نیازهای زلزله‌زدگان در هرات «بسیار زیاد» است و فلیپ کراف، مسئول ارتباطات این نهاد گفته است که آنان «گرسنه و وحشت زده» هستند و به دلیل نبود سرپناه، شب‌های سرد را در میان مخروبه‌ها می‌گذرانند.

بر اثر زمین‌لرزه در ولسوالی‌های مختلف هرات، علاوه بر خانه‌ها، سیستم‌های آب‌رسانی، کلینیک‌ها، مراکز صحی و مکاتب نیز تخریب شده است.

نگرانی‌های گسترده از شیوع بیماری‌های واگیر در میان زلزله‌زدگان، به‌ویژه در میان کودکان از سوی نهادهای بین‌المللی مطرح شده است و برای رسیدگی به وضعیت آن‌ها قبل از فرا رسیدن فصل زمستان تأکید شده است.

نهادهای زیر مجموعه‌ی سازمان ملل متحد می‌گویند که برای رسیدگی به زلزله‌زدگان هرات در همه‌ی ابعاد، نیاز به کمک‌های مالی دارند و هرکدام نیز مبالغ مورد نیاز خود را اعلام کرده‌اند.

طالبان و شماری از تاجران، از جمله یک میلیارد اهل افغانستان که ساکن امارات متحده عربی است، اعلام کرده‌اند که برای زلزله‌زدگان خانه و سرپناه می‌سازند.

هنوز مشخص نیست که وعده‌ها برای رسیدگی به نیازهای زلزله‌زدگان هرات چه اندازه و تا چه زمانی عملی می‌شود، اما حتی اگر آن‌ها چند ماه بعد صاحب سرپناه جدیدی شوند، شاید تا آخر عمر نتوانند تروما و درد از دست دادن عزیزان‌شان را فراموش کنند و یک با درد و رنج ناشی از این زمین‌لرزه‌ها زندگی خواهند کرد.