جایزه مهرگان: تجلیل از مردم‌نهادها و ترویج علم در شرایط سرکوب

«مهرگان» جایزه‌ای مستقل و غیردولتی است که از سال ۱۳۷۸ به مدیریت علیرضا زرگر در مهر هر سال برگزار می‌شود. آنچه که این جایزه را از سایر جوایز ادبی متمایز می‌کند، علاوه بر قدمت و اعتبار، توجه به مسائل محیط‌زیستی و علم و فن‌آوری‌ست.  

علیرضا زرگر، بنیانگذار و مدیر این جایزه در مصاحبه با زمانه در توضیح گستردگی این شاخه از جایزه می‌گوید:

در ۱۱ آبان سال جاری و پس از یک‌سال تأخیر، برگزیدگان بیست‌ویکمین و بیست‌ودومین دوره جایزه مهرگان ادب، شانزدهمین و هفدهمین دوره جایزه مهرگان علم، و دومین و سومین دوره مهرگان ادب زبان مادری معرفی شدند.

در مراسم پایانی جایزه مهرگان که با حضور هیات‌ داوران هر بخش، فعالان حوزه علم و محیط‌ زیست، اهل قلم، منتقدان و صاحب‌نظران در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، رمان «اپرای خاموشی صدا در تالار رودکی» نوشته جمشید ملک‌پور (نشر افراز) و مجموعه‌داستان «چیدن یال اسب وحشی» نوشته علی صالحی بافقی (نشرمرکز) در بخش مهرگان ادب، و «چشمان کهربایی درخت مُر» (نوشته رقیه کبیری به زبان ترکی آذربایجانی) و رمان «گنطره» (نوشته هادی هیالی به زبان عربی) در بخش مهرگان ادب زبان مادری به عنوان آثار ادبی برگزیده معرفی شدند.

در بخش‌ تشکل مردم‌نهاد (NGO) «انجمن سبز چیا» در مریوان کردستان به عنوان تشکل برگزیده، و کتاب «دوزیستان ایران» از باربد صفایی مهرو (به همراه دکتر هانیه غفاری) (انتشارات دانشگاه کردستان) به عنوان اثر برگزیده اعلام شد. همچنین دو کتاب «سیل نفرین نیست، بخشش است در جامه‌ای ناشناخت» و «یاد جنگل دور: فرضیه ساوانا و انتخاب زیستگاه در انسان» شایسته دریافت نشان مهرگان علم عنوان شدند. علیرضا زرگر درباره فعالیت‌های زیست‌محیطی انجمن سبز چیا و اعتبار این انجمن در کردستانِ ایران می‌گوید:

در بخش مهرگان‌علم که برای بهترین کتاب‌ علمی زیست‌محیطی، بهترین تشکل‌ مردم‌نهاد، و تلاش یک عمر در عرصه محیط زیست، به فعالان علمی و زیست‌محیطی جایزه اهدا می‌کند، جایزه مهرگان در سال جاری فعالیت چشمگیری داشت. هیات داوران این بخش (متشکل از هوشنگ ضیایی، عبدالحسین وهاب‌زاده، محمد درویش، زهرا قلیچی‌پور، بهرام معلمی، محمدرضا داهی و مژگان جمشیدی) بیژن فرهنگ دره‌شوری را به عنوان شخصیت برگزیده دوره‌های شانزدهم و هفدهم جایزه مهرگان انتخاب کرده و او را شایسته تندیس مهرگان علم، لوح سپاس، و جایزه مهرگان برای «یک عمر تلاش در عرصه محیط زیست» دانستند.  هیات داوران همچنین مهدی تیموری (فرمانده و رئیس پارک‌ملی‌گلستان) را به عنوان محیط‌بان برگزیده در این دوره جایزه انتخاب کرد.

در بخش «یک عمر تلاش در عرصه محیط زیست» علیرضا زرگر همچنین از اهمیت نقش بیژن فرهنگ دره‌شوری (شخصیت برگزیده)، مهدی تیموری (محیط بان برگزیده) و سه شخصیت برجسته محیط زیست ایران، بهمن ایزدی، عبدالله اشتری و مظفر افشار نام می‌برد و می‌گوید:

علیرضا زرگر در ادامه به افزایش تعداد عناوین کتاب‌های علمی و زیست‌محیطی، افزایش تعداد آثار تالیف شده، و همچنین حضور پررنگ‌تر ناشران بخش خصوصی در زمینه انتشار کتاب‌های محیط زیستی که برای عموم مردم قابل درک باشد، اشاره می‌کند و آن را پیشرفتی نسبی برمی‌شمرد. زرگر یادآور می‌شود که به دنبال نام جایزه مهرگان علم، عبارت «علم برای همه» آمده و کتاب‌های تخصصی و دانشگاهی که به مفاهیم و موضوعات کاملاً علمی و خاص می‌پردازند، تحت پوشش جایزه مهرگان و بررسی و داوری قرار نمی‌گیرد، بلکه کتاب‌های علمی- زیست‌محیطی مناسب برای استفاده عموم مردم مورد نظر داوران است.

زیر تأثیر همه‌گیری کرونا و جنبش زن زندگی آزادی

جایزه مهرگان در سال جاری بعد از یک وقفه یک ساله برگزار شد. اگر همه‌گیری ویروس کرونا بر محتوای برخی آثار اثر گذاشته بود، اعتراضات گسترده و جو امنیتی حاکم، برگزاری این دوره از جایزه را تحت تاثير قرار داده بود. علیرضا زرگر در شرح ویژگی‌های جایزه امسال می‌گوید:

مهر سال گذشته دبیرخانه جایزه مهرگان در بیانیه‌ای که به امضای مدیر و ۲۴ نفر از داوران جایزه مهرگان ادب و مهرگان علم و محیط زیست رسید اعلام کرده بود که در پیِ مشکلات اخیر، مراسم اختتامیه جایزه که قرار بود در ۲۹ مهر ۱۴۰۱ (۲۱ اکتبر ۲۰۲۲) برگزار شود لغو شده است دبیرخانه مهرگان یادآوری کرده بود که در آن روزهای پرالتهاب که جامعه در «کشاکش از دست دادن زنان شجاع و جوانان برومند» خود خروشیده بود برگزاری یک جایزه ادبی بی‌معناست و به همین سبب «در اعتراض به خشونت کور و ناروایی» که موجب پدید آمدن شرایط پرتنش در قیام شد، مراسم اختتامیه جایزه مهرگان را برگزار نخواهد کرد. زرگر درباره این بیانیه می‌گوید:

ما با شوق آماده برگزاری مراسم نهایی جایزه در مهر سال گذشته بودیم که حوادث تلخ و غمبار پائیز گذشته سبب شد با تصمیم جمعی داوران و دبیرخانه برگزاری مراسم جایزه را به تعویق بیندازیم و پس از گذشت یکسال در اوایل آبانماه امسال مراسم معوق‌مانده را برگزار کنیم. به یک معنا هم روند برگزاری جایزه با کندی و اخلال روبرو بود و هم حضور و مشارکت گروه بزرگی از اهالی ادبیات و هنر و محیط زیست در مراسم پایانی و سخنان پرشور و امیدوارکننده برگزیدگان نشان از رونق بیشتر عرصه فرهنگ و تلاش‌های محیط‌زیستی داشت و این که مهرگان پس از سه دهه فعالیت هر سال بیشتر از قبل به عنوان یک نهاد مدنی مستقل مورد اعتماد مخاطبان قرار می‌گیرد.

تداوم و تشدید سانسور در دولت رئیسی

اما شش روز پس از برگزاری مراسم جایزه مهرگان و اعطای جوایز، محمدرضا اسماعیلی وزیرفرهنگ از طراحی سامانه‌ای برای نظارت مردمی بر کتاب‌های منتشر شده خبر داد و در فضای مجازی از مردم خواست تا آثار مغایر با ضوابط نشر را در کتاب‌ها به این سامانه گزارش دهند. اسماعیلی چند روز بعد، این سامانه را نه مرجعی برای صدور یا عدم صدور مجوزنشر، که کمکی برای ارزیابان کتاب و یک فضای تعاملی بین حوزه نشر و مخاطبان تعریف کرد. آیا با طرح موضوع این سامانه، بیم سختگیری‌های بیشتری در حوزه نشر کتاب در کار خواهد بود؟ آیا می‌شود همچنان شاهد آفرینش آثار خلاق بود؟ زرگر می‌گوید:

با این حال زرگر یادآوری می‌کند که جایزه مهرگان به عنوان «دیرپاترین جایزه مستقل ایران و به عنوان یک نهاد مدنی» به رغم همه فشارها، محدودیت‌ها و مشکلات کوشش کرده است سهم کوچکی در توسعه کتاب و کتابخوانی، افزایش تیراژ کتاب‌ها، ترجمه آثار برگزیده و جلب توجه عمومی به مقوله مهم محیط زیست داشته باشد. او در همان حال می‌گوید «این که «روش‌های مدیریتی یا معیارهای داوری جایزه مهرگان در بهبود سیاست‌گذاری‌های حوزه کتاب و فرهنگ مؤثر باشد برایم محل تردید است.»