روز جهانی خاک: خاک و آب، سرچشمه‌های زندگی

مراسم روز جهانی خاک (WSD) هر ساله در ۵ دسامبر برای تمرکز بر اهمیت خاک سالم و حمایت از مدیریت پایدار منابع خاک برگزار می‌شود. روز جهانی خاک ۲۰۲۳ و کمپین آن با هدف افزایش آگاهی در مورد اهمیت و رابطه بین خاک و آب در دستیابی به سیستم‌های کشاورزی پایدار و انعطاف پذیر است. این حرکت یک پلتفرم جهانی منحصر به فرد است که نه تنها روز جهانی خاک را جشن می‌گیرد، بلکه شهروندان سراسر جهان را برای بهبود سلامت خاک توانمند و درگیر می‌کند.

روز جهانی خاک را به بهانەای برای شناخت بهتر از خاک و افزایش سواد خاکی خود تبدیل کنیم.

ماندگاری سیاره ما به پیوند ارزشمند بین خاک و آب بستگی دارد. بیش از ۹۵ درصد غذای ما از این دو منبع اصلی سرچشمه می‌گیرد. خاک دومین ذخیره بزرگ کربن سیاره است.

 ۲۵ درصد از تنوع زیستی این سیاره در خاک آن یافت می‌شود. برخی از جنبه‌های ارزش خاک را نمی‌توان با اعداد بیان کرد. به‌عنوان مثال، میلیاردها باکتری که در خاک زندگی می‌کنند برای توسعه آنتی بیوتیک‌ها و سایر داروها حیاتی‌اند. خاک‌های سالم آب را برای مصرف انسان جذب و تصفیه می‌کنند. این خدمات اکوسیستم تنها زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که تغییرات آب و هوایی باعث الگوهای بارندگی نامنظم فزاینده می‌شود. خاک‌های سالم آب بیشتری را در خود نگه می‌دارند و زمانی که بارندگی نامطمئن باشد آن را در دسترس گیاهان قرار می‌دهند و با جلوگیری از سیل، تأثیر بارندگی‌های اضافی را تنظیم می‌کنند. توانایی آن‌ها در جذب بارندگی شدید مانع از خروج مواد مغذی حیاتی از مزارع می‌شود.

با این حال، در مواجهه با تغییرات آب و هوایی و فعالیت‌های انسانی، خاک ما در حال تخریب است و فشار بیش از حد بر منابع آبی ما وارد می‌کند. فرسایش تعادل طبیعی را مختل می‌کند، نفوذ آب و در دسترس بودن را برای همه اشکال حیات کاهش می‌دهد.

زمانی که حاصلخیزی خاک کاهش می‌یابد، سلامت و بهره‌وری اکوسیستم‌ها به خطر می‌افتد. برخی از  تهدیدهای مرتبط با کاهش حاصلخیزی خاک به‌شرح زیر است:

اختلال در رشد گیاه: گیاهان برای رشد و تولید برای جذب مواد مغذی لازم تلاش می‌کنند. کاهش حاصلخیزی خاک رشد آن‌ها را مختل می‌کند و بە کاهش عملکرد محصول منجر می‌شود.

تأثیر اقتصادی: با کاهش حاصلخیزی خاک بهره‌وری کشاورزی کاهش می‌یابد و بر عرضه مواد غذایی تأثیر می‌گذارد و به‌طور بالقوه منجر به زیان اقتصادی برای کشاورزان شود.

فرسایش: خاک حاصلخیز به‌عنوان یک لنگر طبیعی برای پوشش گیاهی عمل می‌کند. هنگامی که حاصلخیزی کاهش می‌یابد، ساختار خاک ضعیف می‌شود و آن را بیشتر در معرض فرسایش باد و آب قرار می‌دهد. این می‌تواند به از بین رفتن خاک سطحی با ارزش و کاهش بیشتر حاصلخیزی منجر شود. نباید فراموش کرد کە برای تشکیل ١ سانتی متر خاک حاصلخیز بە ١٠٠٠ سال زمان نیاز است.

کیفیت آب: با کاهش حاصلخیزی خاک ناشی از هدرروی مواد مغذی خاک در فرآیند فرسایش آبی، منابع آب آلودە خواهد شد. این رواناب، مملو از کودها و آفت‌کش‌هاست کە ضمن آلودگی آب در اکوسیستم‌های آبی بە پدیدە تغذیە‌گرایی (اتریفیکاسیون) هم خواهد انجامید. این پدیده با کاهش اکسیژن، تهدیدی برای این اکوسیستم‌ها محسوب می‌شود.

از دست دادن تنوع زیستی: حاصلخیزی خاک برای طیف متنوعی از گیاهان و میکروارگانیسم‌ها ضروری است. کاهش باروری، تعادل اکوسیستم را مختل می‌کند و به‌طور بالقوه به از دست دادن تنوع زیستی منجر می‌شود.

تغییر اقلیم: خاک‌های سالم در ترسیب کربن (رسوب دادن و تخلیه کربن موجود در جو) نقش دارند و به کاهش تغییرات آب و هوایی کمک می‌کنند. کاهش حاصلخیزی خاک ممکن است مانع از این ظرفیت شود و به افزایش سطح گازهای گلخانه‌ای در جو کمک کند.

برای مقابله با این چالش‌ها، شیوه‌های مدیریت پایدار خاک، از جمله حداقل خاک‌ورزی، تناوب زراعی، افزودن مواد آلی و کشت پوششی، ضروری است. این اقدام‌ها نه تنها سلامت خاک را بهبود می‌بخشد، بلکه به کاهش فرسایش و آلودگی، افزایش نفوذ و ذخیره آب کمک می‌کند. به‌علاوه، آن‌ها تنوع زیستی خاک را حفظ می‌کنند، حاصلخیزی را افزایش می‌دهند و نقش مهمی در ترسیب کربن دارند و به‌طور قابل توجهی به مبارزه با تغییرات آب و هوایی کمک می‌کنند.

در اصل، حفظ حاصلخیزی خاک برای حفظ حیات روی زمین بسیار مهم است. این فقط در مورد گیاهان نیست. این در مورد کل اکوسیستم است، از جمله ما انسان‌هایی که برای غذا و رفاه خود به سلامت خاک متکی هستیم.

ایران و چالش خاک

ایران با چالش‌های خاکی از جملە فرسایش خاک، فرونشست، شوری و بیابان‌زایی مواجه است. فعالیت‌های کشاورزی ناپایدار، کمبود آب و شرایط آب و هوایی این چالش‌ها را بیشتر می‌کند.

تلاش‌هایی برای رسیدگی به این مسائل از جمله اجرای تکنیک‌های حفاظت از خاک، بهبود شیوه‌های آبیاری و ترویج کشاورزی پایدار انجام شده است. با این حال، وضعیت می‌تواند در مناطق مختلف ایران متفاوت باشد.

طبق اطلاعات و داده های موجود فرسایش آبی و بادی خاک مهم‌ترین عامل تخریب خاک در ایران است که پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و محیطی فراوان و گسترده ای را بە دنبال دارد. فرسایش خاک به شکل‌های مختلف بادی و آبی در گستره ایران در همه کاربری‌ها وجود دارد. کم‌ترین مقدار متوسط فرسایش خاک برآورد شده در کشور، خیلی بیش‌تر از حدقابل تحمل خاک و توان خاکسازی است.

مهم‌ترین عامل تخریب خاک در اراضی فاریاب شورشدن خاک است کە متاسفانە کمتر بە این مهم توجە می‌شود.  برآوردها حاکی از آنست کە دست کم بیش از ۵۰ درصد اراضی زیر کشت آبی کشور با مشکل فزاینده شوری مواجه هستند. از طرف دیگر تغییر کاربری اراضی هم از مهم‌ترین و اضطراری‌ترین چالش‌های منابع خاک ایران به‌ویژه اراضی حاصلخیز کشاورزی است که پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌همراه دارد.

کمبود کربن آلی و کاهش توان تولیدی منابع خاک از محدودیت‌های مهم کیفیت اراضی کشاورزی‌اند و امنیت و سلامت غذایی کشور را به‌شدت تهدید می‌کنند. تخریب منابع خاک کشور نه تنها کارکرد تولیدی و محیط زیستی آن را تحت تاثیر قرار داده، بلکه ظرفیت اراضی را برای مقابله و سازگاری با تغییر اقلیم، وقوع خشکسالی و سیل به‌شدت کاهش داده است. وقوع سیلاب‌های شدید با تواتر بیشتر از دوره بازگشت رخدادهای بارندگی، و نیز خشکسالی‌های شدیدتر از نشانه‌های این روند‌ اند.

کاهش بیش از پیش مواد آلی خاک‌ها، تضعیف محیط بیوشیمیایی خاک‌ها، اختلال در زندگی خاکزیان و ریزجانداران خاکزی وآلودگی‌ها، بیابان‌زایی، افزایش کانون‌های ریزگرد، رها کردن و رها شدن آبخیزها و نبود برنامه و اهتمام کافی در حفاظت و مدیریت پایدار آبخیزها و بی‌توجهی به موازین آمایش سرزمین از دیگر چالش‌هایی است که خاک ایران با آن مواجە است.

بحران خاک در ایران موضوعی حائز اهمیت است کە مغفول ماندە و عمدە توجە کارشناسان و مسئولان بە بحران آب است. اما نباید فراموش کرد کە برای کاهش بحران آب، ضرورتاً باید از بحران خاک نیز عبور کرد.