جنسیت در فضای شهری ایران: زنان در بازار تهران

در اوج جنبش زن، زندگی، آزادی تصویری منتشر شد از دو دختر بدون حجاب تحمیلی در یک رستوران سنتی. این سرآغاز حرکتی بود برای بازپس‌گیری فضاهای شهری سنتی که باری دیگر با تصویر دنیا راد در یک رستوران هنگام خوردن املت و دیزی خبرساز شد.

در فیلمفارسی معمولاً قهوه‌خانه‌ها و بازار و محله‌های جنوبی شهر با خانه‌های قدیمی محل جولان کلاه‌مخملی‌ها با سبیل کلفت و دستمال یزدی و کلاه شاپو بوده است. بر اساس همین درک، رفتار آزادانه زنان در کوچه و خیابان و خانه و حتی بر پرده سینما را فساد اخلاقی تلقی می‌شد. این درک اما از اساس دگرگون شده است. اکنون در این مدت می‌توان گفت زنان فضای سنتی بازار را پس گرفته‌اند. در تیر سال جاری بود که یک زن در بازار بزرگ تهران رقصید و ویدیوی آن در شبکه‌های مجازی دست به دست شد.

بازار بزرگ در بخش جنوبی تهران واقع شده که از سمت جنوب به مولوی، از غرب به گلوبندک، از شمال به پامنار و از شرق به آبمنگول و کوثر محدود ‌می‌شود. این بازار در دوره شاه تهماسب صفوی احداث شده و در دوران قاجار گسترش یافته و به شکل کنونی درآمده است.

بازار بزرگ تهران یکی از پُررفت‌وآمدترین نقاط ایران است که از چهار سوی ایران در طول سال به آن‌جا می‌آیند. حضور زنان در این نقطه از تهران بسیار چشمگیر است، به‌ویژه زنان و دخترانی که پس از کشته‌شدن مهسا امینی، با حجاب اختیاری تصویر تازه‌ای به این بازار قدیمی داده‌اند که پیش از انقلاب آن را تجربه کرده بود. با چند زن و دختر از نسل‌های مختلف که در یکی از روزهای پاییز به بازار آمده‌اند، گفت‌وگو کرده‌ایم.

باب همایون

  سحر و مونا هر دو متأهل‌اند و دو سالی‌ست که با هم آشنا شده‌اند. آنها سالی چندبار با هم قرار می‌گذارند و به بازار می‌آیند. سحر از کرمانشاه می‌آید و مونا هم از محله پاستور تهران.

آنها بازارگردی‌شان را از خیابان باب‌همایون آغاز می‌کنند. در این گذرِ فرهنگی، این دو زن ۳۰ سال و ۳۴ ساله، صبح‌شان را با نیمرو شروع می‌کنند و بعد به بازار می‌روند. سحر می‌گوید:

سحر و مونا روسری سر نمی‌کنند. آن‌ها با موهای بلوندِ ریخته روی شانه‌هایشان، یک پیراهن مردانه و یک شلوار جین به تن دارند.  سحر می‌گوید:

مونا هم این تجربه را تأئید می‌کند و می‌گوید:

آنها با همان سایه سنگین ترس و سرکوب که در هیات زنانِ چادر مشکیِ حجاب‌بان و ماموران مردِ همراه‌شان در جای‌جای بازار خودنمایی می‌کند، باب‌همایون را به سمت خیابان سنگفرش‌شده صوراسرافیل و ناصرخسرو که با مغازه‌ها و سراهای قدیمی که روی برخی از آنها مجسمه‌های و تندیس‌های بازمانده از سال‌های دهه ۴۰ و ۵۰ خودنمایی می‌کند و اقشار مختلف مردم با پوشش‌های مختلف درحال خرید یا خوردن قهوه یا چایی هستند، می‌روند تا گشت‌وگذار یک روزه‌شان را برای یک خاطره به‌یادماندنی در بازارِ بزرگ ادامه دهند.

بازار مروی

کوچه مروی یکی از زیباترین مکان‌های بازار است. یک کوچه باریک که از دو طرف حجره‌های آجریِ کوچکی آن را احاطه کرده است. زنان و مردان در این کوچه، جدا از خرید، بخشی از تهران قدیم را نیز به تماشا می‌نشینند و در نیمروز به‌دورِ حوض ورودی آن که مجسمه عکاس‌باشی با کبوترهایی که در حال دانه‌چیدن هستند، فلافل می‌خورند. نازنین، مینا و ریرا، به ترتیب، ۳۵، ۳۴، و ۲۹ سال دارند و از مشهد به تهران آمده‌اند و درحالی‌که از گشت‌وگذار نیم‌روزشان تعریف می‌کنند، فلافل‌شان را هم می‌خورند. هر سه دختر، بدون حجاب تحمیلی، با عینک آفتابی هستند. ریرا که کارشناسی تاریخ دارد، می‌گوید:

  بعد با خنده می‌گوید: «خرید با جیب پُر از خالی.»

مینا که خواهر ری‌را است و کارشناسی هنر دارد می‌گوید:

نازنین کارشناسی ارشد علوم آزمایشگاهی دارد و بازار تهران برایش برعکسِ بازارهای دیگر خسته‌کننده نیست. او می‌گوید:

صدای آکاردئون نوازندگان دوره‌گرد در خیابان طنین‌انداز است که ریرا می‌گوید:

زنان و دختران از نسل‌های مختلف دور حوض، درحال خوردن فلافلِ کوچه مروی‌اند و در همان حال هر دم ممکن است مأموران حجاب هم سر برسند. از ضبط‌وپخشِ دوره‌گردی صدای عباس قادری دز فضای میدان طنین انداخته است که می‌خواند:  

فیروزه چه بلایی، قشنگی، دلربایی
دلم خونه ز دستت، نمی‌دونم کجایی

پانزده خرداد

از مترو و از میان ماموران حجاب اگر بتوانی راه به بیرون ببری و خودت را برسانی به خیابان، اضطراب کاهش پیدا می‌کند. در این مسیر، از دو طرف، ورودی‌های پلکانیِ مختلفی است که به یکی از راسته‌های بازار می‌‌رسد. دو دختر نوجوان در میان جمعیت، بدون حجاب، خودنمایی می‌کنند. آنها از پله‌ها پایین می‌روند و وارد بازارچه صنایع دستی و هنرهای سنتی عودلاجان می‌شوند. هر پلکان، به یک راسته راه می‌برد که در میانه آن مسجد جامع نیز قرار دارد. نکته مهم در همه راسته‌ها، ناایمنی ساختمانِ قوسی‌شکل بازار است که باران از آن می‌چکد. با بارش باران‌های سیل‌آسا یا با وقوع زلزله، این منطقه، ناایمن‌ترین نقطه تهران است.

فائزه و لاله با مترو از تهرانسر و دریاچه چیتگر آمده‌اند. فائزه ۱۸ سال دارد و دیپلمه است و لاله هم فوق دیپلم طراحی لباس دارد. آنها برای خرید مدرسه، دانشگاه و لوازم هنری به بازار آماده‌اند. برای فائزه و لاله «شلوغی و ازدحام مردم در یک نقطه» از جذابیت‌های بازار است. برای لاله، تنوع بازارچه‌های مختلف که هر کدام یک صنف را شامل می‌شود، جذاب است. لاله می‌گوید:

 بعد اشاره می‌کنند به دو خانم چادری که در کنار آنها راه می‌روند. می‌گوید:

آنها بدون روسری از میان دو زن چادری، توامان با ترس و شجاعت، عبور می‌کنند و به پشتِ سرشان نگاه نمی‌کنند؛ انتهای بازارچه، روشناییِ ضعیفِ خورشید آذرماه دیده می‌شود...

چهار سوق بزرگ

در بازار سرپوشیده قدیمی تهران که از سقف آن نور خورشید از میان دایره وسط سقف به داخل می‌تابد، جمعیت بسیاری حضور دارند و از میان آنها کودکان و نوجوانانی که هر کدام با گاری پُر از بار از لابه‌لای جمعیت عبور می‌کنند و هرلحظه ممکن است به شما برخورد کنند. در میانه چهار سوق بزرگ، که از هر چهار طرف، چهار مسیر بازار است، دو زن شصت‌ساله دیپلم قدیم، درحال خرید هستند. یکی بدون حجاب و دیگری باحجاب. آنها ساکن محله نارمک و هفت‌حوض تهران هستند و به‌قول خودشان سالی پنج‌شش‌بار به بازار می‌آیند.

زنی که حجاب دارد، آمدن به بازار را یک نوع سفر تفریجی می‌داند و می‌گوید:

زن بدون حجاب می‌گوید:

آنها در میان جمعیت که بخش زیادی از آن جوان‌ها و به‌ویژه زنان با پوشش‌های‌ مختلف و گوناگون هستند، گم می‌شوند.

ناصرخسرو

یکی از خیابان‌های منتهی به بازار که در آن ون‌های توریستی درحال جابه‌جاکردن مسافران هستند، ناصرخسرو و صوراسرافیل است. جمعیت زیادی از دو طرف خیابان از پیاده‌رو درحال رفت‌وآمد هستند، برخی به سمت بازار می‌روند، برخی با کیسه‌های خرید از بازار برگشته‌اند، برخی به ناهار می‌روند و برخی از ناهار برگشته‌اند تا قهوه‌شان را بخورند، مثل مادر و دختری که از خیابان جردن آمده‌اند. مادر ۷۰ ساله و خانه‌دار است و دختر هم ۴۳ ساله و کارشناسی هتل‌داری دارد. هردو درحال خوردن قهوه از بارِ کنار پیاده‌رو برای گشت و گذار به بازار آمده‌اند. دختر که بدون حجاب تحمیلی‌ست با اشاره به این‌که معمولا هربار با مادرش به بازار می‌آید، می‌گوید:

مادر می‌گوید:

در اینجا دختر با اشاره به حجاب مادرش می‌گوید:

مادر درحالی‌که دستی به روسری‌اش می‌کشد با نگاه به دخترش و جمعیتِ جوانِ درحال عبور از پیاده‌رو می‌گوید:

و بعد هردو  درحالی‌که دست‌شان را به نشانِ «پیروزی» بالا می‌آورند، به سمت جردن (خیابان گاندی فعلی) می‌روند. دختر شعارِ «زن زندگی آزادی» را با صدای بلند می‌گوید و مادر هم بعد از او با لبخند و با صدای بلندتر از دختر، می‌گوید: «ژن، ژیان، آزادی.»