اردوی مرگ و اجبار: «راهیان نور»
اردوی راهیان نور یکی از برنامه‌های ایدئولوژیک آموزش و پرورش است که هر سال علاوه بر هزینه مالی برای دانش‌آموزان، جان چند تن را هم می‌گیرد.
امیر عباس کلهر
اردوهای راهیان نور و راهیان پیشرفت نرم‌افزار تربیتی است که یکی تفکر می‌دهد و دیگری امید و ایمان به سمت جلو و هر دوی آنها باهم شکست‌ناپذیری انقلاب را بیشتر از هر زمانی خواهد کرد.
این بخشی از صحبت‌های وزیر آموزش و پرورش دولت ابراهیم رئیسی است که جمعه ۲۰ بهمن ۱۴۰۲ در بازدید از «یادمان شهدای عملیات والفجر۸ اروندکنار» مطرح کرد. پیش‌تر هم روح‌الله قنبری، فرمانده سپاه شهرستان ری، با بیان اینکه «همکاری با آموزش و پرورش در برگزاری اردوی «راهیان نور» برای ما اولویت دارد»، گفته بود که «حضور دانش آموزان در این اردوها برای بالا بردن روحیه ایثار و نقش‌آفرینی در جامعه مهم است.»
«راهیان نور» عنوانی حکومتی برای سلسله اردوهایی است که در اواخر دهه ٧٠ برای جذب دانشجویان از سوی تشکل‌های دانشجویی در برخی دانشگاه‌ها شکل گرفتند. با شروع دهه ٨٠ در کنار فراگیر شدن این سفرها در دانشگاه‌ها و بسیج مساجد، اردوهای دانش‌آموزی نیز در این راستا تشکیل شد. اردوهایی که در جریان هر دوره، متاسفانه در آنها حادثه‌ای رخ می‌دهد.
سفری در سایه مرگ و حادثه
در حین برگزاری اردوهای «راهیان نور» و همچنین برای جلب مخاطب بیشتر در این اردوها و بالا بردن به اصطلاح میزان مشارکت، شورای عالی وزارت آموزش‌وپرورش در سال ۱۳۹۰ تصویب کرد که بخشی از نمره درس آمادگی دفاعی، هشت تا ١٠ نمره، به شرکت در اردوهای «راهیان نور» تعلق بگیرد. این طرح با هدف ترغیب دانش‌آموزان برای شرکت در این اردوها تصویب شد و وزارت آموزش‌وپرورش با همکاری ستاد مرکزی راهیان نور، برگزاری این اردوها را برای دانش‌آموزان دختر و پسر مقطع متوسطه آغاز کرد.
حاصل اردوهای راهیان نور کشته‌شدن سه دانش‌آموز از استان خراسان‌رضوی و زخمی‌شدن ١٣ نفر دیگر در مسیر برگشت در حوالی بروجرد بود. تصادف و مرگ‌هایی که آغاز زنجیره تصادفات اتوبوس‌های دانش‌آموزان و دانشجویان در سلسله اردوهای «راهیان نور» و مرگ و مجروح شدن بسیاری از کودکان و جوانان محصل تا امروز است.
فروردین ۱۳۹۱ سقوط اتوبوس حامل دانش آموزان در بازگشت از اردوی «راهیان نور» موجب کشته شدن ۲۶ دانش‌آموز دختر بروجنی شد. همان زمان شیرزاد عبداللهی، کارشناس آموزش در یک مقاله با عنوان «اعزام دانش‌آموزان به اردوهای راهیان نور را متوقف کنید»، نوشت:
هر سال از مهر تا اسفند بیش از یک میلیون دانش‌آموز دوره متوسطه در قالب کاروان‌های «راهیان نور» به نوار مرزی استان خوزستان و شهرهای دهلران و مهران در استان ایلام اعزام می‌شوند و این کاروان‌ها را حدود یک‌صد هزار فرهنگی همراهی می‌کنند.
او مسئولان آموزش و پرورش را مسئول جان دانش‌آموزان دانست و گفت که این اردوها «بازی با جان دانش‌آموزان» است.
اما مخالفت‌‌ها و انتقاد از برگزاری سفرهایی که در افکار عمومی به اردوهای مرگ و «راهیان گور» هم شهره شده، تابه امروز راه به جایی نبرده است. حتی چند سال بعد علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در دیدار با دست‌اندرکاران «راهیان نور» گفت:
راهیان نور ابتکاری بسیار بزرگ و مهم و یک فناوری مهم برای استفاده از ثروت و معدن طلای دفاع مقدس است. من خواهشم این است مجموعه‌ای که دست اندرکار راهیان نور است توجه کند که این کار، کار بزرگی است.
اتفاق بزرگ اما در تصادف و مرگ بچه‌ها بود. ۲۱ آذرماه ۱۳۹۶ هشت نفر از ۳۹ دانش‌آموزی که در اتوبوس «راهیان نور» بودند وقتی با یک وانت تصادف کردند، کشته شدند. سه ماه قبل‌تر از این اتفاق تلخ هم یک اتوبوس دیگر که دانش‌آموزان هرمزگانی را به اردوی «راهیان نور» می‌برد، تصادف کرد و ۹ نفر از آنها کشته شدند. در اسفند ۱۴۰۱ هم یک اتوبوس دیگر از دانش‌آموزان که راهی اردو بودند، واژگون شد و تعدادی از دانش‌آموزان مصدوم شدند. تعداد حوادث این اردوها و کشته شده‌ها و انتقادها در دهه ۹۰ آنقدر زیاد شد که سایت راهیان نور، بعد از مدتی دیگر اخبار مربوط به حوادث این اردوها را پوشش نداد. این یکی از دلایلی است که آمار دقیق و مستندی از تعداد کشته شده‌ها و حوادث اردوهای «راهیان نور» در دسترس نیست.
اجباری که تکذیب می‌شود
در سال‌های اخیر موضوع اجباری بودن شرکت در این اردوها و همچنین افزایش نمره انضباط و یا درس آمادگی دفاعی، مورد انتقاد والدین و برخی از رسانه‌ها قرار گرفت. البته باوجود اینکه این طرح از سمت شورای عالی وزارت آموز و پرورش تایید شده بود در ۲۶ شهریورماه ۱۳۹۶ یعقوب سلیمانی، دبیر قرارگاه راهیان نور سپاه و بسیج در صحبت‌هایش به نکته‌ای اشاره کرد که سال‌های قبل برای اردوهای «راهیان نور» حاشیه‌ساز شده بود. او گفت: «این اعزام‌ها به هیچ عنوان جنبه اجباری ندارد و پس از کسب رضایت والدین دانش‌آموزان صورت می‌گیرد.»
این گفته در حالی مطرح می‌شد که والدین و خانواده دانش‌آموزان گفته بودند که شرکت در اردوهای «راهیان نور» برای دانش‌آموزان اجباری است و اگر آنها در این اردوها شرکت نکنند از نمره انضباط و یا دیگر دروس آنها کاسته می‌شود.
در سال ۱۳۹۶ که صحبت از اردوهای «راهیان نور» و حوادث این اردوها در اوج بود، خبرآنلاین به نقل از یکی از مدیران ارشد وزارت آموزش و پرورش نوشت این سفر بخشی از درس آمادگی دفاعی دانش‌آموزان است و ۱۰ نمره از درس هم به این سفر مربوط می‌شود. در همان سال یکی از والدین دانش‌آموزان دبیرستان دخترانه «حضرت مریم» در شهر ری از جلسه‌ای خبر داد که به همین منظور تشکیل شده و اعلام کرد که برای بردن اجباری دختران دوم دبیرستان به اردوهای پنج روزه «راهیان نور»، ما والدین را تهدید کردند که ۱۰ نمره درس دفاعی مربوط به این سفر است و به نوعی با زور از والدین امضا گرفتند. یعقوب سلیمانی، دبیر قرارگاه مرکزی راهیان نور اما مدعی بود «کلیه دانش آموزان با رضایت نامه والدین حضور می‌یابند، لذا اجباری بودن آن گفتاری دروغ و بیانی بی‌اساس و ناجوانمردانه است.»
در سایت ستاد راهیان نور نوشته شده است که «تأثیرات فرهنگی راهیان نور بر نسل جوان کشور و آشنایی ایشان با ارزش‌های والای انقلاب اسلامی باعث شد تا اردوهای راهیان نور از سال ۱۳۹۰ در قالب محتوای آموزشی وارد مدارس کشور شود و به عنوان دوره عملی درس آمادگی دفاعی دبیرستان قرار گیرد.»
البته لیست اجبارها برای دانش‌آموزان زیاد است و فقط به اجبار برای شرکت در اردوی «راهیان نور» خلاصه نمی‌شود. یکی دیگر از اجبارها برای دانش‌آموزان شرکت در مراسم سالگرد کشته شدن قاسیم سلیمانی بوده است. مراسمی که در آن به گفته مدیرکل آموزش و پرورش استان کرمان ۲۴ نفر از کشته‌های انفجار کرمان دانش‌آموزان دبیرستانی بوده‌اند.
«راهیان نور» در عین حال که پروژه‌ای فراگیر و پرطمطراق از سمت مسئولان جمهوری اسلامی بوده است و هرکدام از مسئولان در بازه‌های زمانی قبل از شروع این اردوها که معمولا در آستانه تعطیلات نوروز و تابستان است، درباره لزوم توجه به این اردوها صحبت می‌کنند اما در عمل برای دانش‌آموزان پر از خطر و برای خانواده‌ها پر از استرس و دل نگرانی است. بچه‌هایی که برای بازدید از مناطق جنگی و به گفته منتقدان شسشتوی مغزی از سمت حاکمیت به این اردوها فرستاده می‌شوند اما سایه مرگ هر لحظه با آنهاست.
با تمام این اوصاف، نه انتقادهای منتقدان و خانواده‌ها و نه وعده‌های مسئولان به تغییر ویژه‌ای در روند برگزاری اردوهای «راهیان نور» منجر نشده است و این اردوها بدون بازنگری و با همان کیفیت قبلی برگزار می‌شوند. البته تعداد زیاد تصادف اتوبوس‌های دانش‌آموزان در مسیر رفت و برگشت به اردوی «راهیان نور»، زمینه‌ساز شکل‌گیری «سامانه کنترل اردوهای دانش‌آموزی» شد و از طرفی این وعده هم داده شد تا برای رفتن به مناطق جنگی و برگزاری این اردوها از قطار به جای اتوبوس استفاده شود.
امسال باتوجه به در پیش بودن ماه رمضان، اردوهای «راهیان نور» از ۲۲ بهمن تا ۲۲ اسفند برگزار می‌شود. به گفته برخی از خانواده‌ها که فرزندانشان به مدرسه می‌روند، هزینه این اردوها برای مدت پنج روز، یک میلیون تومان و در برخی از مدارس یک میلیون و پانصد هزار تومان اعلام شده است.
آموزش و پرورشی که تجربه زیادی در برگزاری اردوهای بزرگ ملی نداشته و ندارد، عدم نگاه تخصصی به آموزش و پرورش، کمبود بودجه، نبود زیرساخت‌های مناسبی مانند سیستم حمل‌ونقل استاندارد برای برگزاری اردوهای «راهیان نور» و تربیت‌نکردن مربیان متخصص برگزار‌کننده این اردوها از یک طرف و از طرف دیگر کمبود اتوبوس و مینی‌بوس استاندارد، فرسودگی سیستم حمل و نقل دانشگاه های کشور، برگزاری بدون برنامه‌ریزی اردوهای دانش‌آموزی و دانشجویی از جمله مواردی است که کارشناسان از آن ها به عنوان عوامل سوانح اردوهای «راهیان نور» برای دانش‌آموزان، دانشجویان و معلمان نام می‌برند.
نظرها
دوزخیان روی زمین
سفرهای اتوبوسی دانش آموزان یادآور سفرهای اتوبوسی نوجوانان به جبهه های جنگ (جبهه های مرگ) است. غیر از معدودی خاطرات و مشاهدات از نوجوانان شرکت کننده در آن عملیاتها, تقریبا دیگر هیچ اثری, مدرک یا چیز دیگری به چشم نمیخورد. نه داستان کوتاهی, نه فیلمی. سفر به جبهه های جهنم معمولا چند قسمت داشتند: بخش اول: چندین و چند ساعت شنیدن مداحی نظامی آهنگران در حین سفر و همراهی و خواندن در راه, سپس رسیدن به پشت جبهه و مقدار بیشتر شستشوی مغزی موسیقیایی همراه با نوشیدن شربت آلوده به مقدار مختصری مواد مخدر (قدری که برای نوجوان کافی است) و نهایتا فتح جبهه ی جهنم در چهارصبح, با فریادهای الله اکبر در گلو و کلیدهای چوبی بهشت بر گردن. فرشته های جهنم.
الف بامداد
"کودکان شکوفه, افسانه‌ی دوزخ را تجربه کردند." ---------------------------------- هم‌سرایان وحدت با حنجره‌های بی‌اعتقادی حماسه‌های ایمان خواندند. تکبیر برادران! کودکان شکوفه افسانه‌ی دوزخ را تجربه کردند. تکبیر برادران! *** ما با نگاه ناباور فاجعه را تاب آورده‌ایم. هیچ‌کس برادر خطاب‌مان نکرد و به تشجیع ما تکبیری بر نیاورد. تنهایی را تاب آورده‌ایم و خاموشی را و در اعماق خاکستر می‌تپیم.