چهره‌ها: محمدعلی طالبی

کانون به ما خرج صحنه نمی‌داد، امکانات اجرایی می‌داد. پول‌هایمان را روی هم می‌گذاشتیم تا در یک یا دو روز فیلم بسازیم. تلخ‌ترین خاطره مربوط به زمان پخش فیلم‌هایمان بود، چون اغلب در زمان نمایش فیلم پروژکتورها داغ می‌کردند و وسط فیلمی که کلی برای آن زحمت کشیده بودیم، قسمتی از فیلم شروع می‌کرد به سوختن و ما این سوختن را روی پرده می‌دیدیم. و چون فقظ یک نسخه پوزیتیو داشتیم، آن پلان وجود نداشت و از دست می‌رفت... این مسئله را بعدها به شکلی دیگر در «مواردی که باید از فیلم حذف شود» تجربه کردیم که درست مثل سوختن یک پلان بود.

پایین و بالا بگیرید و بکشید

پایین و بالا بگیرید و بکشید

این فیلم عروسکی، مبتنی بر یک برنامۀ تلویزیونی موفق، نه‌تنها تماشاگر را به خندیدن ترغیب کرد، بلکه با استفاده از موسیقی و آواز، نقش کلیدی کودکان در سینمای ایران را هم به رخ کشید. اولین‌بار پس از انقلاب بود که تماشاگران حاضر در سالن‌های سینما همراه با وقایع روی پرده دست زدند و شادی کردند.

حمید جبلی، سیمین معتمدآریا و محمدرضا علیقلی از دوستان من بودند که از بچگی با هم در کانون بزرگ شده بودیم. آن‌ها که با پروژه «مدرسه موش‌ها» همکاری می‌کردند، به من گفتند خانم برومند و گروهش می‌خواهند آن پروژه را به صورت سینمایی دربیاورند و دنبال کارگردانی می‌گردند که با آن‌ها همکاری کند... من آن موقع بیست‌وچهار سالم بود. از دنیای عروسکی چیزی نمی‌دانستم، ولی اعتماد به نفس داشتم و گفتم بله، می‌توانم بسازم. رفتم سناریو را گرفتم و دقیق، با استوری‌بورد دکوپاژ کردم و فیلمبرداری هفت ماه طول کشید. خیلی هم سخت بود و اغلب بین من و خانم برومند که کارگردانی عروسکی فیلم را به عهده داشت، اختلاف می‌افتاد. چون ایشان در آن زمان با دنیای سینما بیگانه بود و با سیستم تلویزیونی سه دوربین در استودیو کار می‌کرد. این موضوع بین ما بحث‌هایی را پیش ‌آورد که دیگر هرگز نتوانستیم در کنار یکدیگر کار کنیم. اما با همه مشکلاتی که بود و سختی‌هایی که کشیدیم فیلم ساخته شد.

پایین و بالا بگیرید و بکشید

مجموعه‌ای نوشتم درباره محمد بهمن‌بیگی، که معلم عشایر [و بنیان‌گذار آموزش‌وپرورش عشایری] بوده و چندهزار بچه عشایر را باسواد کرده. رفتم با بهمن‌بیگی در شیراز صحبت کردم . خودش و خانمش صمیمانه از من پذیرایی کردند. همه کتاب‌هایش را امضا کرد و به من داد و بزرگوارانه گفت هر کدام را می‌خواهی بساز. من آمدم و یک‌سال همه را مطالعه کردم و یک سریال نوشتم. به خودش هم گفتم که می‌خواهم بدهم به تلویزیون. این [پیشنهاد] رفت تلویزیون، و یک آقایی که رئیسِ شبکه بود، آن را گرفت و اولش گفت ما این را می‌سازیم! اما بعد رد کرد. من فهمیدم این‌ها با آقای بهمن‌بیگی مشکل دارند، چون قبل از انقلاب کارهای خیلی خوبی کرده و آدم بسیار مؤثری بود. خب از نظر آن رئیس تازه‌به‌دوران‌رسیده هر کسی ولو مثبت در رژیم گذشته کار کرده بود، باید کنار گذاشته می‌شد. آن‌ها دوست نداشتند از کسی که از خانم شهبانو فرح برای آموزش هزاران کودک عشایر ایران بودجه گرفته و نقشی بی‌بدیل در آموزش و پرورش کودکان سرزمین ایران داشته سریالی ساخته شود. جالب این‌جاست که خانم شهبانو فرح یکی از موثرترین شخصیت‌ها در تاریخ فرهنگ و هنر ایران بوده و هست و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تنها یکی از مراکز ماندگاری است که با همت او و تلاش خانم لیلی امیرارجمند ساخته شده است. خوب آن رؤسای تازه‌به‌دوران‌رسیده تمام تلاششان را کردند تا نامی از این بزرگوران نمانَد. اما تاریخ ایران نقش واقعی و ارزشمند هرکسی را که به این سرزمین خدمت کرده نمایان می‌کند.

پایین و بالا بگیرید و بکشید

دائم می‌نوشتم و رد می‌شد اما در کنارش یک عالم کار دیگر پیشنهاد می‌شد. سریال امام‌علی را آوردند و به من پیشنهاد کردند بساز، درست قبل از ساخت. توسط آقای میرباقری نوشته شده بود، همه کارهایش هم شده بود و من مانده بودم که سریال امام‌علی به من چه مربوط است... تعداد این کارها زیاد است. یا مثلا گفتند راجع به فلان شهید سریال بساز. چرا باید راجع به کسانی که جز جنگ و خونریزی به چیزی نمی‌اندیشیدند و حاصل کارشان کشوری عقب افتاده و نابود شده بود فیلم می‌ساختم؟ چرا باید درباره کودکانی مثل حسین فهمیده‌ها که جانشان را در راه یک پروپاگاندای پوچ از دست داده بودند فیلم می‌ساختم؟ هزاران کودک و نوجوانی که مظلومانه به مسلخ برده شدند تا سفره ملایان و نظامیان را پر کنند. همه این پروژه‌ها در شرایطی که در فقر کامل بودم، با میلیاردها پول به من پیشنهاد می‌شد و امروز خوشحالم که هیچ‌یک را نساختم و همه آن کسانی که رفتند و ساختند و بازی کردند و فیلمبرداری کردند و مفت‌خوری کردند، همیشه شرمسار تاریخ کشور ما خواهند بود. حتی آن‌ها که نشستند و این قبیل فیلم‌ها و سریال‌های تحقیرآمیز و دروغ را نگاه کردند و سکوت کردند، شرمسار خواهند بود.

محمدعلی طالبی حق زیادی به گردن سینمای کودک و نوجوان دارد. گرچه گاهی اوقات به سمت سینمایی نخبه‌پسند پیش رفته، اما سینمای او هیچ‌وقت دچار ابتذال نشده. سینمای او شریف است. کلمه شریف را واژه مناسبی برای کارهای او می‌دانم. او خودش را به ساختاری یا جریانی نفروخته و یا به خاطر مسائل مالی و فروش کار نکرده، در عین حال که سینمای او آن سوی آب‌ها هم حرف‌هایی برای گفتن داشت... در آن روزها گروهی خوب دور هم جمع شده بودند، از محمدعلی طالبی گرفته تا فرهاد صبا، محمود سماک‌باشی و حسن حسندوست. من و طالبی مشترکات ذهنی زیادی داشتیم. فرهاد صبا هم انسان زحمتکش و هنرمندی بود؛ همین‌طور محمود سماک‌باشی که صدابردار قابلی است و حسن حسندوست که پشت میز تدوین شاهکار می‌کند. حاصل کار ما، سه فیلم «چکمه»، «تیک‌تاک»، و «کیسه برنج» بود که مانند فرزندان ما هستند... محمدعلی طالبی آدم کتاب‌خوان، دقیق و بااحساسی است که می‌تواند یک گروه را مدیریت کند و آنچه را که می‌خواهد به وجود بیاورد. بده-بِستان خوبی با هم داشتیم. همه عوامل در شکل دادن به هدفمان سهیم بودند و در راس آن طالبی بود. او از معدود فیلمسازنی است که کتاب می‌خوانند و ادبیات را به سینما می‌آورند. با نویسندگان زیادی ارتباط داشته و شناخت خوبی از داستان و رمان دارد. این نکته کم اهمیتی نیست. ارتباط ما و فیلمسازان به مسائل این‌چنینی بستگی دارد.

پایین و بالا بگیرید و بکشید

همه کارهایی که کار کرده‌ام، یک جوری بازتاب زندگی خودم بوده. فکر می‌کنم شانسم هم بوده که نیامدم مثلا از روی دست فیلمسازهای دیگر یا فیلم‌های آمریکایی که آن موقع خیلی هم مد بود، بسازم. با همین نگاه دکوپاژ کردم، کارهای صحنه را انجام دادم، رنگ و نور و فیلمبرداری و همه چیز حتی تدوین، بر اساس بازتاب همان زندگی بود. تنها چیزی که به دلیل سانسور شدید هیچ‌وقت نتوانستم به آن بپردازم، مسئله عشق بود و رابطه عاطفی خودم و دوستانم -در کودکی- با دخترهای محله؛ یا عشقی که به خانم معلمم داشتم. چیزهای این‌طوری که از کودکی با آدم هست و در جامعه ما به شدت سانسور می‌شود. من هرگز نتوانستم راجع به گل‌های رز صورتی و سرخی که می‌بردم و به خانم معلم‌مان که خیلی خوشگل بود می‌دادم، فیلم بسازم. راجع به عشق هیچ‌وقت نتوانستم در ایران فیلم بسازم و این یکی از ناکامی‌های مهم زندگی هنری‌ام بود. هرجا چنین طرحی می‌دادم، رد می‌شد. این‌ها خاطراتی است که هنوز در ذهنم مانده. خارج از ایران که آمدم، دو سه تا فیلمنامه بلند نوشتم که در آن مسئله عشق مطرح می‌شود. این جا دستم باز بوده و تا حدی فکرم باز بوده. یک مجموعه داستان هم نوشتم که همه‌اش راجع به روابطی است که در کودکی و نوجوانی و جوانی داشتم و این موضوعات را در بر می‌گیرد. اما این کتاب را نبردم بدهم ناشرانِ این‌جا چاپ کنند، چون مواردی دارد که هنوز حتی خودم، خودم را سانسور می کنم و نگران این هستم که مبادا چاپش باعث دردسر من بشود؛ چنین موضوعاتی که پایه روابط و احساسات انسانی است، باید در یک اثر هنری بیان شود. 

پایین و بالا بگیرید و بکشید

مهاجرت، طبعاً مقوله بسیار پیچیده و سختی است، به خصوص برای آدمی مثل من که هیچ تجربه و راهنمایی در این زمینه نداشتم. یک دفعه چمدانم را بستم و با خانمم آمدم خارج از کشور و مواجه شدیم با کلی مشکلات و گرفتاری. نمی‌دانستیم چه جوری با این سیستم کار و زندگی کنیم. خیلی دشوار بود و چهار پنج سال از عمرم در این پیچیدگی و دشواری از بین رفت. باید به چیزهای مختلفی فکر می‌کردم که نباید فکرم را رویشان می‌گذاشتم؛ مثلا این که بانک‌ها برای یک ایرانی حساب بانکی باز نمی‌کنند و تحریمش می‌کنند... این جا هم کسی کار ندارد که تو هنرمندی و فیلمسازی یا چه. مهم این است که چه‌قدر پول داری. هنرمند معترض یا هر چیز دیگری هم که باشی، می‌روی سر نقطه اول... با این احوال تلاش کردم کارم را با نوشتن ادامه بدهم. الان هم در تلاش هستم که فیلمنامه‌ای را برای ساخت فیلم آماده کنم.

هیچ جریانی در خارج از کشور، و یا ایرانیانی وجود ندارند که به فیلمسازان مهاجر کمک کنند، یا لااقل در مورد من که چنین بوده است. غیر از کمک‌های گاه‌و‌بیگاه یکی دو دوست که در شرایط سخت زندگی مراقب یا مشوق من بودند، بقیه حرف‌ها شعاری بیش نبوده و البته از هیچ کسی هم انتظاری ندارم. زندگی به من آموخته که در تنهایی چطور روی پایم خودم بایستم. در خارج از ایران هزاران هنرمند برجسته و کاربلد زندگی می‌کنند که جامعه ایرانی آن‌ها را فراموش کرده است. آن‌ها استادانی هستند که تاریخ هنر معاصر ایران را پایه‌گذاری کرده‌اند و هم‌اکنون در پشت غبار بی‌تفاوتی‌ها دارند فراموش‌ می‌شوند، هر چند که آثارشان همواره خواهد ماند و خواهد درخشید. این همه بنیاد و مراکز فرهنگی واقعا چه کار ارزشمندی برای این هنرمندان می‌کند؟

این احساس که بخواهی فیلمی بسازی، همیشه با تو هست. فیلمساز اگر ۹۰ سالش هم باشد، مثل بونوئل، روی ویلچر می‌نشیند و فیلمش را می‌سازد و در حین کار زندگی را ترک می‌کند. بیشتر فیلمسازان ایرانی ما نیز تا آخرین لحظه زندگیشان کار کرده‌اند. من هم در حد و اندازه و توان فکری خودم همچنان آن حساسیت را برای کار کردن دارم و تلاشم را هم می‌کنم.

 در همه گرفتاری‌ها و رنج‌ها، همیشه آثار خوب و برجسته‌ای به وجود آمده. این که آدمی مثل چارلی چاپلین [هم بوده] که در خانواده‌ای بدبخت زندگی می‌کرد‌، با آن وضع مادرش، پدرش، بیماری‌های خودش، که اگر کسی بنشیند مصیبت زندگی این آدم را بخواند متجعب می‌شود که چطور از دل چنین زندگی‌ای خنده بیرون آمده و شادی، آدم به اصل تضاد در زندگی پی می‌برد. در جنگ جهانی دوم بسیاری از شاهکارهای سینمایی جهان خلق شدند. وقتی در زندگی انسان آن همه فشار و سختی‌ وجود داشت، از آن سو مبارزه برای رشد و شکوفایی هم شکل گرفت؛ مثل گیاهی که در باتلاقی رشد می‌کند و بالا می‌آید و شکوفا می‌شود. این رسم زیستن است. بنابراین وقتی از تلخی‌های زندگی صحبت می‌کنم، به معنای ناامیدی نیست. فکر می‌کنم من و همه همکارانم در ایران و خارج از کشور بهترین مسیر را رفتیم، تلاشمان را کردیم و با همه سختی‌ها آثاری خلق شد که نه فقط به درد این نسل، که به درد نسل‌های بعدی خواهد خورد. سال گذشته فیلم «کیسه برنج» را در فستیوال برلین نشان دادند، صدها کودک با خانواده‌هاشان آمدند و فیلم را تماشا کردند. این‌ها برای آدم خیلی لذت‌بخش است که چند نسل حتی گذشته و می‌بینی کودکان سرزمین‌های دیگر هنوز به فیلمِ سی سال پیش علاقه نشان می‌دهند و با آن رابطه بر قرار می‌کنند.