مرگ‌های رازآمیز رهبران در سانحه‌های هوایی ــ یک تاریخچه مختصر

ابراهیم رئیسی یکشنبه ۳۰ اردیبهشت‌ ۱۴۰۳ /۱۹ مه ۲۰۲۴ برای دیدار با رئیس‌جمهوری آذربایجان به آذربایجان شرقی سفر کرده بود. رئیسی همراه با الهام علی‌اف، همتای آذربایجانی‌اش در نقطه صفر مرزی برای افتتاح سد مشترک «قیز قلعه‌سی» که بر رودخانه ارس زده شده است، حاضر شد. دو رئیس جمهوری این سد را به صورت رسمی افتتاح کردند و سپس رئیسی برای افتتاح پروژه ارتقای کیفیت پالایشگاه تبریز عازم این شهر شد. در این مسیر بود که بالگردش سقوط کرد؛ در منطقه جنگلی دیزمار بین روستای اوزی و پیر داوود.

محمدعلی آل هاشم امام جمعه تبریز، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه، و مالک رحمتی استاندار آذربایجان شرقی هم در میان سرنشینان این بالگرد بودند که با او کشته شدند.

با اینکه تا ۷۳ تیم امدادی به محل اعزام شدند، تنها ۱۶ ساعت پس از آغاز جست‌وجو بود که گفتند محل سقوط بالگرد به لطف تصویرهای پهپاد آکینجی ترکیه مجهز به دید در شب، در شمال شرق روستای «طویل» تعیین شده است.

این زمان طولانی در کنار نفس سقوط بالگرد رئیس جمهوری اسلامی، در شرایط تنش بالای منطقه‌ای و موقعیت حساس جانشینی رهبری در سیاست داخلی ایران، مجموعه‌ای از نظریه‌های توطئه را در میان کاربران جهانی شبکه‌های اجتماعی ــ اعم از ایرانی و غیرایرانی ــ به جریان انداخته است: از ترور به دست موساد تا ترور به دست مجتبی خامنه‌ای، از هدف قرار گرفتن با «لیزر فضایی» تا قربانی توطئه گلوبالیست‌ها شدن که دونالد ترامپ هم در فهرست ترورشان است!

تاکنون به نظر می‌رسد که معتبرترین نظریه، کسل‌کننده‌ترین هم باشد: مِه، شرایط بد جوی و قدیمی‌بودن بالگرد، دست به دست هم دادند تا دو مقام ارشد دولت جمهوری اسلامی را بکشند. با این‌وجود، هنوز علت واقعی مشخص نشده و اظهارنظر رسمی درباره علت واقعه هم رخ نداده است.

تاریخ یک قرن اخیر شاهد مجموعه‌ای از مرگ‌‌های رهبران در سوانح هوایی بوده است؛ سانحه‌هایی که عموماً به جریانی از نظریه‌های توطئه انجامیده‌اند. علت واقعی و دقیق بسیاری از آنها هم مشخص نشده‌است.

در ادامه به شماری از این سانحه‌ها ــ از اخیرترین به قدیمی‌ترین ــ می‌پردازیم.

مرگ فرانسیس اوگولا

۱۸ آوریل ۲۰۲۴، بالگرد بل یواچ-۱ ایروکوای (از همان سازنده بالگرد حامل ابراهیم رئیسی در ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳) حامل فرانسیس اوموندی اوگولا، فرمانده کل ارتش کنیا، در شهرستان الگیو-ماراک‌وت سقوط کرد. او و ۹ خدمه نظامی دیگر کشته و دو تن دیگر مجروح شدند. آنها عازم مأموریتی برای نظارت بر روند تثبیت امنیت در گریت ریفت ولی بودند.

علت سقوط مشخص نیست. نظریه‌های توطئه هم بسیارند: برخی حکومت را مسئول می‌دانند، برخی مخالفان حکومت را و می‌گویند آنها به دنبال بدنام کردن حکومت‌اند، و برخی داعش را.

مرگ جان گارانگ

۳۰ ژوئیه ۲۰۰۵، بالگرد Mi-127 حامل جان گارانگ، بنیانگذار ارتش آزادی‌بخش سودان جنوبی، در مسیر بازگشت از اوگاندا به سودان جنوبی سقوط کرد. سرنشینان کشته شدند.

گارانگ نخستین معاون اول «سودان جدید» پس از مذاکرات صلح ۲۰۰۴ بود. او به ملاقات یووری موسونی، رئیس جمهوری اوگاندا رفته بود اما خبر این ملاقات را به دولت سودان نداده بود.

پس از اینکه بالگرد گارانگ بعد ۲۴ ساعت پیدا نشد، رئیس جمهوری اوگاندا به دولت سودان خبر اتفاق را داد. دولت سودان با ارتش آزادی‌بخش سودان جنوبی تماس گرفت. آنها گفتند بالگرد به سلامت نشسته. بعدتر مشخص شد که به دنبال خریدن زمان بوده‌اند تا تکلیف جانشینی گارانگ را مشخص کنند. بالگرد در منطقه‌ای کوهستانی و روستایی در سودان جنوبی سقوط کرده بود.

دولت و ارتش آزادی‌بخش هر دو «هوای بد» را مقصر دانستند اما شایعه‌ها و نظریه‌های توطئه کم نبودند. بیشترین شایعه‌ها پشت سر سالواکیر مایاردیت، رئیس جمهوری کنونی سودان جنوبی می‌چرخد. او به توطئه برای برمیان داشتن گارانگ و انجام کودتا علیه رهبری سودان جنوبی متهم است.

ترور جووینال هابیاریمانا و سیپرین نتاریامیرا

۶ آوریل ۱۹۹۴، هواپیمای حامل جووینال هابیاریمانا، رئیس جمهوری روآندا و سیپرین نتاریامیرا، رئیس جمهوری بوروندی با موشک زمین به هوا در کیگالی (روآندا) سرنگون شد. هر دو کشته شدند و در پی آن نسل‌کشی در روآندا آغاز شد. هنوز مقصر اصلی مشخص نیست اما بسیاری آن را توطئه‌ی هوتوها برای آغاز نسل‌کشی می‌دانند. هوتوها در ابتدا شلیک به هواپیما را به شورشیان توتسی نسبت دادند.

مرگ محمد ضیاء الحق

۱۸ اوت ۱۹۸۸، هواپیمای C-130  حامل محمد ضیاء الحق، ششمین رئیس جمهوری پاکستان و سفیر آمریکا در پاکستان و یک افسر ارشد نظامی آمریکا و چند افسر ارشد نظامی پاکستان در نزدیکی بهاولپور سقوط کرد.

همه‌ی سرنشینان کشته شدند. علت اصلی هرگز مشخص نشد هرچند مقامات علت سقوط را نقص مکانیکی عنوان کردند اما نظریه‌های مختلفی از جمله نظریه‌های توطئه درباره‌اش کم نبود؛ از جمله توطئه‌ی ترور از سوی سیا یا کاگ‌ب یا نظامی‌های پاکستان.

مرگ عمر توریخوس

۳۱ ژوئیه ۱۹۸۱، هواپیمای دی‌اچ‌سی-۶ توئین اوتر حامل عمر توریخوس، دیکتاتور پاناما در نزدیکی پاناما سقوط کرد. همه‌ی سرنشین‌ها کشته شدند.

رادار پاناما همه‌ی کشور را پوشش نمی‌داد. گم‌شدن رهبر نظامی پاناما تا تقریباً یک روز بعد معلوم نشد و یافتن محل سقوط هواپیمایش هم چند روز به طول انجامید.

مرگ او هم با نظریه‌های توطئه گره خورده است. برخی انگشت اتهام را به سمت ایالات متحده آمریکا می‌گیرند و برخی به سوی مانوئل نوریگا که از ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۰ رهبر نظامی پاناما بود.

سوقط توپولوف Tu-134 موزامبیک

۱۹ اکتبر ۱۹۸۶، توپولوف Tu-134 با خدمه‌ای از شوروی که حامل سامورا ماچل، رئیس جمهوری موزامبیک و ۴۳ تن دیگر بود، در مسیر مبالا (زامبیا) به ماپوتو (موزامبیک) در مبوزینی (آفریقای جنوبی) سقوط کرد.

۹ سرنشین و یک تن از خدمه جان به در بردند اما رئیس جمهوری موزامبیک و چندین وزیر و مقام ارشد این کشور کشته شدند.

برای این سقوط هم چندین نظریه مطرح شد: از خطای خلبان تا فریب دادن خدمه پرواز برای اتخاذ مسیری غلط که توطئه‌ی آفریقای جنوبی آپارتاید دانسته شد. در زمان وقوع این سقوط رابطه‌ی موزامبیک و آفریقای جنوبی خصم‌آمیز بود.

مرگ لین بیائو

۱۳ سپتامبر ۱۹۷۱، لین بیائو، معاون دبیرکل حزب کمونیست چین پس از شکست در کودتا علیه مائو سوار هواپیما شد و با افسرانی دیگر از حزب کمونیست به سوی شوروی گریخت.

گفته می‌شود آن‌ها وقت کافی برای سوخت‌گیری پیش از پرواز نداشتند و سوخت‌شان در میانه‌ی مسیر تمام شد و در نزدیکی اوندورخان در مغولستان سقوط کردند. همه‌ی سرنشین‌ها کشته شدند.

در روایت رسمی دولت چین از این سقوط بارها تشکیک شده است، به ویژه این‌که هواپیما هنگام سقوط در حال دور شدن از شوروی بود و نه نزدیک‌شدن به آن.

مرگ یوری گاگارین

۲۷ مارس ۱۹۶۸، جنگنده‌ی میگ ۱۵ که یوری گاگارین و ولادیمیر سیریوگین با آن در حال انجام تمرین روزانه بودند، در نزدیکی نوووزیولولو در شوروی سقوط کرد. هر دو کشته شدند.

یوری گاگارین رئیس جمهوری و رهبر نبود اما نخستین مردی بود که به فضا می‌رفت. او را تقریباً همه در جهان، از کودک تا پیر می‌شناختند. علی رغم سه دور تحقیقات از سمت نیروی هوایی شوروی، کمیسیون‌های رسمی حکومتی، و کاگ‌ب، این سانحه هم پررمزوراز باقی مانده و بسیاری می‌گویند علت واقعی‌اش مشخص نشده است.

سقوط DC-6 ترانس‌ایر سوئد

۱۸ سپتامبر ۱۹۶۱، یک هواپیمای DC-6 ترانس‌ایر سوئد که برای سازمان ملل کار می‌کرد و حامل داگ هامرشولد، دومین دبیرکل سازمان ملل بود، در ندولا، در زامبیای کنونی سقوط کرد. همه‌ی سرنشین‌ها کشته شدند.

هامرشولد در حال سفر به کنگو برای شرکت در مذاکرات آتش‌بس با موسی چومبه بود.

علت سقوط پس از سه دور تحقیقات مشخص نشد اما بسیاری آن را توطئه‌ی بخشی از نخبگان بلژیکی، قدرت استعماری کنگو با موسی چومبه می‌دانند.

مرگ سبهاش چندر بوس

۱۸ اوت ۱۹۴۵، بمب‌افکن میتسوبیشی Ki-21 حامل سبهاش چندر بوس، از رهبران هند، هنگام پرواز از فرودگاه تایهوکو تایوان آتش گرفت. چندر بوس، ناسیونالیست هندی و مبارز ضداستعمار بریتانیا، رئیس کنگره ملی هند (۱۹۳۸ - ۱۹۳۹) و البته متحد ژاپن و نازی‌ها در جنگ جهانی دوم، بر اثر شدت جراحت‌های ناشی از سوختگی شدید جان داد.

این ماجرا نیز با شک‌و‌تردیدهای بسیاری مواجه شد، از جمله اینکه چندر بوس اساساً در این حادثه نمرده است.

مرگ ولادیسلاو سیکورسکی

۴ ژوئیه ۱۹۴۳ بمب‌افکن کانسالیدیتد لیبراتور ۲ حامل ولادیسلاو سیکورسکی، نخست وزیر در تبعید لهستان و دخترش سوفیا و برخی مقام‌های ارشد دولت در تبعیدش در نزدیکی فرودگاه جبل الطارق در دریا سقوط کرد. همه‌ی سرنشینان کشته شدند، به جز خلبان.

علت واقعی این سقوط کشف نشد. آن را به نقص مکانیکی نسبت دادند. بسیاری آن را نتیجه‌ی خرابکاری می‌دانستند. آخرین تحقیقات درباره‌ی آن در ۲۰۰۸ از سوی دولت لهستان هم به نتیجه‌ی خاصی برای یافتن علت واقعی سقوط نینجامید.