تغییرات اقلیمی، بی‌کفایتی حکومت و بحران فزاینده آتش‌سوزی جنگل‌ها در ایران

امروزه آتش‌سوزی‌های جنگلی که زمانی رویدادهای طبیعی پراکنده محسوب می‌شدند، در سراسر جهان، هم از نظر تناوب و هم از نظر گستره، بیشتر شده‌اند. ایران نیز از این مقوله مستثنی نبوده و اخیراً با موجی بی‌سابقه از آتش‌سوزی‌های جنگلی روبرو بوده است که محیط زیست کشور را تهدید می‌کند، منابع طبیعی و زیستگاه‌های حیات وحش را ویران کرده و اثرات منفی عمیقی بر جوامع محلی و اقتصاد ملی داشته است.

هم‌اکنون که این مطلب نوشته می‌شود، جنگل‌ها و مناطق حفاظت‌شده خائیز در کهگیلویه و بویراحمد در آتش می‌سوزند. کمتر از یک هفته پیش، جنگل‌های پلدختر نیز دچار حریق بودند. همچنین، در دو ماه گذشته، بخش‌هایی از پارک ملی کرخه در خوزستان و حدود ۱۵۰ هکتار از مراتع کوه‌های گزکان، پوشیده از درختان بلوط و بادام زاگرس، در آتش سوختند. سال‌هاست که درختان بلوط و گونه‌های جانوری منطقه زاگرس دچار آتش‌سوزی‌های بی‌سابقه شده‌اند.

در مردادماه سال ۱۳۹۱، بیش از ۳۰۰ هکتار از جنگل‌های زاگرس در مریوان طعمه حریق شدند که یکی از بزرگ‌ترین آتش‌سوزی‌های اخیر ایران را رقم زد. با این حال، این آتش‌سوزی‌ها در ایران به منطقه زاگرس محدود نمی‌شوند. در آذرماه سال گذشته، آتش‌سوزی در ۱۷ نقطه از استان گیلان ۲۲٬۸ هکتار از اراضی جنگلی را به خاکستر تبدیل کرد. همچنین، در مردادماه سال جاری، بیش از دو هکتار از جنگل‌های ناهارخوران گرگان دچار آتش‌سوزی گسترده‌ای شدند. طبق اطلاعات پایگاه داده‌های باز ایران، بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱، حدود ۲۲۸ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران دچار آتش‌سوزی شده‌اند.

عوامل مختلف آتش‌سوزی جنگل‌های ایران

عوامل متعددی در افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها در ایران نقش دارند که از آن جمله می‌توان به فعالیت‌های انسانی، تغییر کاربری اراضی، اقدامات غیرقانونی کشاورزی، کاهش بارندگی، خشکسالی‌های طولانی مدت، تغییر اقلیم، ناکارآمدی و بی‌تفاوتی رژیم جمهوری اسلامی به مسائل زیست محیطی و نداشتن تجهیزات اطفای حریق مانند هلیکوپترهای پرتاب آب اشاره کرد. تغییرات غیرقانونی کاربری اراضی جنگلی به زمین‌های کشاورزی و مسکونی باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و ایجاد شرایطی برای اشتعال سریع‌تر می‌شود. برخی از کشاورزان برای افزایش سطح زمین‌های کشاورزی، به‌طور غیرقانونی اقدام به آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌کنند. این اقدامات می‌تواند به گسترش آتش و تخریب گسترده جنگل‌ها منجر شود.

محمد درویش، فعال محیط‌ زیست، در مصاحبه‌ای با خبرنگار مهر به کمبود امکانات انفرادی مثل دمنده، کوله‌پشتی پاششی، آتش‌کوب و لباس‌های اطفای مشکلات مالی و بوروکراتیک برای استفاده از هلی‌کوپترها اشاره می‌کند و تأکید می‌کند که سازمان حفاظت از محیط‌ زیست به اشتباه اطفای حریق را بی‌صرفه اقتصادی می‌داند.

یکی از مشکلات اساسی، مشکلات مالی و بوروکراتیک برای استفاده از هلی‌کوپترها است. به گفته درویش، کانادایر (هواپیمای آب‌پاش) ارزان‌تر و مناسب‌تر از هلی‌کوپتر است، اما به دلیل سیاست‌های نادرست تا کنون تهیه نشده است. در خیلی از مناطق کشور، به دلیل نبود امکانات، برای رسیدن به محل آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع کوه‌سیاه، از حیوانات مثل الاغ و اسب استفاده می‌شود. بسیاری از داوطلبان در تلاش برای مهار آتش‌سوزی‌های جنگلی به دلیل نبود امکانات کافی، جان خود را از دست داده‌اند. برای مثال، در آتش‌سوزی‌های سه سال پیش در کرمانشاه، سه فعال محیط‌ زیست به نام‌های بلال امینی، مختار خندانی و یاسین کریمی هنگام تلاش برای خاموش کردن آتش در منطقه حفاظت‌شده «بوزین مرخیل» در آتش محاصره شده و جان خود را از دست دادند.

تاثیر تغییرات آب و هوا بر آتش‌سوزی جنگل‌ها

علاوه بر عوامل انسانی ذکر شده، تغییرات اقلیمی و افزایش دمای جهانی منجر به شرایط گرم‌تر و خشک‌تر می‌شود که رطوبت گیاهان را کاهش می‌دهد و جنگل‌ها را قابل اشتعال‌تر می‌کند. تغییرات اقلیمی الگوهای بارش را تغییر داده و منجر به خشکسالی‌های طولانی‌مدت در برخی مناطق و باران‌های غیر فصلی در مناطق دیگر می‌شود. امواج گرمای شدید در حال حاضر پنج برابر بیشتر از ۱۵۰ سال پیش وجود دارد و انتظار می‌رود با ادامه گرم شدن سیاره بیشتر شود. افزایش گرما ایجاد محیط مناسب برای آتش‌سوزی‌های بزرگ‌تر و مکرر جنگل‌ها کمک می‌کند. مناطقی که خشکسالی‌های طولانی را تجربه می‌کنند، از شرایط بسیار خشک رنج می‌برند که پوشش گیاهی را مستعد اشتعال می‌کند.

این آتش‌سوزی‌ها به نوبه خود منجر به انتشار گازهای گلخانه‌ای بیشتر می‌شود و تغییرات اقلیمی را بیشتر تشدید می‌کند. مناطق دچار خشکسالی با کاهش شدید رطوبت خاک و گیاهان، مستعد آتش‌سوزی بیشتری می‌شوند، در حالی که مناطق با بارندگی سنگین ابتدا شاهد رشد گیاهان هستند که در دوره‌های خشکی به سوخت خشک تبدیل می‌شوند. همچنین، وقوع بیشتر رویدادهای شدید آب و هوایی مانند طوفان‌ها و رعد و برق منجر به افزایش احتمال آتش‌سوزی در جنگل‌ها می‌شود. این آتش‌سوزی‌ها زیستگاه‌ها را نابود کرده، منجر به مرگ حیوانات و از بین رفتن تنوع زیستی می‌شوند. گونه‌های در معرض انقراض با تخریب زیستگاه‌هایشان، خطر انقراض بیشتری را تجربه می‌کنند.

استراتژی‌ها برای کنترل اوضاع

یکی از رویکردهای اساسی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، انتقال به منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی و برق آبی است. این منابع انرژی تمیز و پایدار به طور قابل‌توجهی انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهند و در نتیجه تغییرات آب و هوایی و اثرات آن را کاهش می‌دهند. با کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، میزان انتشار دی‌اکسید کربن و سایر گازهای مضر کاهش می‌یابد، که این امر به کاهش گرمایش جهانی و بهبود شرایط زیست‌محیطی کمک می‌کند.

یکی دیگر از شیوه‌های موثر، انجام سوختگی‌های کنترل‌‌‌ شده برای جلوگیری از تجمع مواد قابل احتراق در جنگل‌ها است که می‌تواند خطر آتش‌سوزی‌های جنگلی را کاهش دهد. ایجاد آتش‌شکن و فضاهای باز در داخل جنگل‌ها می‌تواند از گسترش آتش‌سوزی جلوگیری کرده و امکان دسترسی سریع‌تر را برای تیم‌های آتش‌نشانی فراهم کند. علاوه بر این، نظارت بر سلامت جنگل‌ها با استفاده از فناوری‌های مدرن مانند تصاویر ماهواره‌ای و سنجش از دور می‌تواند به شناسایی مناطق آسیب‌پذیر و جلوگیری از آتش‌سوزی‌های جنگلی کمک کند. سرمایه‌گذاری بر روی فناوری پیشرفته، از جمله تصاویر ماهواره‌ای و تجزیه و تحلیل داده‌های بی‌درنگ، می‌تواند به شناسایی سریع آتش‌سوزی‌ها و امکان اقدام سریع کمک کند. این سیستم‌ها می‌توانند به مقامات محلی و جوامع در اتخاذ اقدامات سریع برای مهار آتش‌سوزی کمک کنند. علاوه بر این شناسایی مناطق پرخطر و تهیه نقشه‌های آتش‌سوزی با استفاده از داده‌ها و تکنولوژی‌های مکانی مانند تصاویر ماهواره‌ای و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی نیز از اهمیت بالایی در مدیریت و کاهش خسارات ناشی از آتش‌سوزی‌های جنگلی برخوردار است. این نقشه‌ها با پیش‌بینی گسترش آتش در هر لحظه از زمان، می‌توانند به نیروهای اطفای حریق کمک کنند تا استراتژی‌های مقابله با آتش‌سوزی را بهبود بخشند.

اگرچه کنترل آتش‌سوزی در شرایط اقلیمی و توپوگرافی ایران بسیار دشوار است، اما با استفاده از نقشه‌های مناطق پرخطر و تکنولوژی‌های نظارتی می‌توان تعداد وقوع آتش‌سوزی‌ها و خسارات ناشی از آن‌ها را به حداقل رساند. در نهایت، همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند نقش حیاتی در تقویت توانایی ایران برای مقابله با آتش‌سوزی‌های جنگلی داشته باشد.

استفاده از تجربه و تجهیزات سایر کشورها می‌تواند به بهبود و کارایی روش‌های اطفای حریق کمک کند و از بروز و گسترش آتش‌سوزی‌ها جلوگیری کند. همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی می‌تواند به اشتراک‌گذاری منابع و توانمندی‌ها برای مقابله با آتش‌سوزی‌های جنگلی کمک کند. تشکیل گروه‌های مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی برای مدیریت بحران‌های محیط زیستی و برگزاری دوره‌های آموزشی و تمرینی مشترک می‌تواند به تقویت توانمندی‌ها و افزایش آمادگی ایران در مقابله با این حوادث کمک کند.

افزایش روزافزون آتش‌سوزی جنگل‌ها در ایران موضوعی حیاتی است که نیازمند اقدام فوری است. این آتش‌سوزی‌ها زیستگاه‌های طبیعی را ویران کرده، تنوع زیستی و اکوسیستم‌ها را نابود می‌کند و مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی برای جوامع محلی ایجاد می‌کند. آلودگی هوا و تخریب پوشش گیاهی تغییرات آب و هوایی را تشدید می‌کند و معیشت افرادی که به جنگل وابسته هستند را تهدید می‌کند. برای مقابله با این بحران، باید مقررات سخت‌گیرانه‌تر، استراتژی‌های مؤثر اطفای حریق، کمپین‌های آگاهی عمومی و شیوه‌های مدیریت پایدار زمین به کار گرفته شود. عدم اقدام جدی عواقب طولانی‌مدت و گسترده‌ای برای محیط زیست و مردم ایران خواهد داشت.