سقوط کابل: آینده هنر و میراث فرهنگی افغانستان

با سقوط کابل بسیاری از هنرمندان، فیلم‌سازان، موسیقی‌دانان و مدیران موسسات فرهنگی هدف آزار و اذیت‌های طالبان قرار گرفتند. فواد اندرابی، خواننده موسیقی سنتی افغانستان توسط طالبان کشته شد. طالبان در سال ۲۰۲۱ او را از محل سکونتش در روستای اندراب در شمال کابل بیرون کشیده و به سرش شلیک کردند. اندرابی به خاطر نواختن آهنگ‌های محلی در رثای کوهستان‌های افغانستان معروف بود.     

مأموران اداره استخبارات طالبان نوامبر ۲۰۲۳ فریدون فکوری، نویسنده، کارگردان و مدیر تئاتر و سینما را در ولایت هرات بازداشت کردند. فکوری در نوشته‌هایش در شبکه‌های اجتماعی از حق تحصیل دختران حمایت می‌کرد. یک دادستان طالبان به قضات توصیه کرده بود که او را با مرگ یا قطع دست و پا مجازات کنند.

مأموران استخبارات، یک ماه بعد عزت‌الله زواب، شاعر، نویسنده و مدیر مسئول مجله مینه را در شاهراه جلال آباد کابل بازداشت کردند. او نیز از حامیان آموزش دختران در شرق کشور بود و اشعاری هم در انتقاد از طالبان سروده بود.

میراث فرهنگی افغانستان

در همان زمان، طالبان بازی‌های ویدیویی، فیلم‌های خارجی و موسیقی‌های غیر مذهبی را ممنوع اعلام کردند. دوره‌های هنری در دانشگاه‌ها در محاق قرار گرفتند و «موزیم ملی افعانستان» (موزه ملی افغانستان) نیز تحت کنترل جنگجویان طالبان درآمد. این موزه در طول جنگ داخلی افغانستان بارها غارت شده. با این‌حال همچنان ۶۰ هزار اثر باارزش در آنجا نگهداری می‌شود که در اختیار طالبان است.

آثار گرانبهای تاریخی که از موزه ملی به غارت رفته بودند همچنان بین قاچاق‌بران در سراسر جهان دست‌ به‌دست می‌شوند. برخی از این آثار، طی ۲۰ سال گذشته، قبل از بازگشت طالبان به قدرت به کمک برخی از کشورها از جمله ایالات متحده و بریتانیا دوباره به موزه ملی کابل بازگردانده شدند.

میراث فرهنگی افغانستان نمایانگر‌ تاریخی است که با برخوردهای بومی پیچیده بین ایران هخامنشی، یونان اسکندریه، بودیسم، هندوئیسم و اسلام شکل گرفته است.

پس‌ از آنکه طالبان نخستین بار در سال ۱۹۹۶ بر افغانستان حاکم شدند، ملا عمر، رهبر وقت طالبان دستور تخریب مجسمه، عکس و آثار هنری را صادر کرده بود. با وجود آنکه سازمان یونسکو و شماری از کشورهای جهان تلاش کرده بودند مانع اقدام تخریب مسجمه‌های بودا شوند، اما ملاعمر با صدور یک فتوا، دستور تخریب مجسمه‌های شهمامه و صلصال را صادر کرد و با این‌‌حال آنچه که از این تخریب فرهنگی بر جای ماند در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسید.

منار جام در ولایت کوهستانی غور قرار دارد. این منار در سال ۱۱۹۴ میلادی، در زمان حاکمیت سلطان غیاث‌الدین غوری، از شاهان دوره غوریان ساخته شده و ۶۵ متر ارتفاع دارد. این اثر تاریخی پس از قطب منار در دهلی‌نو، بلندترین منار خشتی جهان است. این منار نیز در سال ۲۰۰۲ به فهرست میراث‌ جهانی یونسکو اضافه شد.

کابل، بگرام، شبرغان، هده، سرخ کوتل، بلخ، آی خانم، کندز، هرات، لوگر، مس عینک و بامیان از شهرهای تاریخی افغانستان‌اند. هرات یکی از مراکز تولید هنر فلزی است و به منبت‌کاری شهرت داشت. این شهر در اواخر قرن چهاردهم میلادی تحت حاکمیت پسر تیمور بود که ویرانی‌های به جای مانده از دوران مغول را ترمیم کرد. ملکه گوهرشاد که در قرن پانزدهم بر این شهر حکمروایی می‌کرد، ساخت‌وسازهای زیادی انجام داد که به شکل‌گیری آثار تاریخی دوره تیموری در این شهر باقی مانده است.

در بلخ هم بیش از صد محوطه تاریخی وجود دارد. از این شهر به‌عنوان مرکز تولید و ترویج آئین زرتشت نام برده می‌شود و روزگاری از شهرهای مهم تجاری در مسیر جاده ابریشم نیز بود.

وزارت فرهنگ حکومت طالبان اعلام کرده است که حدود پنج هزار اثر باستانی در افغانستان ثبت شده و در صورت ثبت و بررسی دقیق، تعداد آثار تاریخی افغانستان به ۱۵ تا ۲۰ هزار محل افزایش خواهد یافت.

پس از بازگشت به قدرت، طالبان متعهد شد که از میراث فرهنگی افغانستان محافظت کند. هدف جامعه بین‌المللی حفظ مکان‌هایی مانند شهر باستانی بودایی مس عینک و کنیسه شهر هرات بود.

شهرک باستانی مس عینک لوگر که در محل تلاقی فرهنگ‌های هلنیستی و هندی قرار دارد، گمان می‌رود بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قدمت داشته باشد. باستان‌شناسان در این محوطه، صومعه‌های بودایی، قلعه‌ها، ساختمان‌های اداری و خانه‌ها و همراه با صدها مجسمه، نقاشی دیواری، سرامیک، سکه و نسخه خطی نیز کشف کرده‌اند. چندی پیش باستانشناسان فرانسوی هشدار داده بودند که ممکن است در پی استخراج معدن مس توسط شرکت چینی «ام سی سی»، شهرک باستانی مس عینک لوگر برای همیشه ناپدید شود.

با این‌‌حال طالبان در این مدت ظاهراً به رقابت بر سر ثبت جهانی برحی از آثار میراث فرهنگی افغانستان علاقمند شده است. طالبان دو سال قبل درخواست داده بودند که «باغ بابر»، بوستان تاریخی کابل، به فهرست میراث جهانی سازمان فرهنگی و علمی سازمان ملل (یونسکو) اضافه شود. اما یونسکو این درخواست را بی پاسخ گذاشت. احتمالاً به این دلیل که طالبان ورود زنان به باغ را ممنوع کرده‌اند.

باغ بابر را ظهیرالدین محمد بابر، امپراتور مغولی حدود ۵۰۰ سال پیش در جنوب غرب کابل ساخت. بنیاد آغاخان در سال ۲۰۰۸ با همکاری آلمان این باغ را که بر اثر جنگ‌های داخلی ویران شده بود، بازسازی کرد و درهای آن بار دیگر به روی عموم باز شد.

بر اساس روایات تاریخی، بابرشاه که گستره امپراتوری او از آسیای مرکزی تا هند را در بر می‌گرفت، بیشتر وقت خود را در این باغ می‌گذراند و از آن برای برگزاری مراسم شعرخوانی، جشن‌ها و حتی برنامه‌ریزی برای لشکرکشی‌های خود استفاده می‌کرد. آنچه از آن زمان در این باغ باقی مانده، مقبره بابر، یک مسجد مرمرین متعلق قرن هفدهم، یک کاخ ملکه و یک اتاقک مربوط به قرن نوزدهم یا اوایل قرن بیستم است. این پارک تاریخی بین سال‌های ۲۰۰۸ تا اکتبر ۲۰۲۲ بیش از هشت میلیون بازدیدکننده داشت.

صنایع دستی در افغانستان

برخی کارشناسان هشدار داده‌اند که صنایع دستی مانند خامک‌دوزی و قالی‌بافی نیز در معرض خطر قرار دارند. در غرب افغانستان زنان پارچه‌های ویژه‌ای را برای لباس می‌دوزند تا از آن برای یقه مردان و شلوار زنانه استفاده کنند. این پارچه‌ها آسان دوخته نمی شود و بعضی اوقات چهار تا شش ماه طول می‌کشد تا این پارچه دوخته شود. هنر خامک‌دوزی از زنان افغانستانی به دخترانشان می‌رسد. بیشتر دختران هرات با این شیوه خیاطی آشنا هستند. علاوه بر ابریشم‌بافی، گلیم‌بافی هم از هنرهای زنانه در افغانستان است. شیشه‌سازی و سراجی در افغانستان از پیشه‌های باستانی‌ست که همچنان تا امروز ادامه دارد. سوزن‌دوزی، قرص‌دوزی و چرمه‌دوزی نیز از هنرهای دستی زنان افغانستانی‌ست.

آبان/نوامبر سال گذشته مرکز نمایشگاه‌های بین‌المللی افغانستان با حمایت اتاق بازرگانی و صنعت زنان و بخش زنان سازمان ملل (UN WOMEN) با صرف هزینه بسیار نمایشگاهی با عنوان «نمایشگاه توانمندسازی خدیجه کبری» برای صنایع دستی زنان افغانستانی برگزار کرد. در این نمایشگاه زنان هنرمندی که در دو سال گذشته به دلیل محدودیت حضور در بازارهای عمومی، کاروبارشان از رونق افتاده بود آثارشان را برای فروش عرضه کردند. طالبان اما ورود مردان را ممنوع کرده و سبب شده بود که نمایشگاه از رونق بیفتد و آثار فروش قابل ملاحظه‌ای نداشته باشد. در این نمایشگاه انواع مختلف آثار صنایع دستی زنان از جمله لباس‌های دست‌دوزی‌شده، زیورآلات، حکاکی، نقاشی، سازه‌های چوبی، فلزی، سنگی، قالی و نمد دستباف، فراورده‌های لبنی و میوه‌های خشک برای فروش ارائه شده‌ بود.  

موسیقی و سینما

زمانی که طالبان به قدرت رسید، پخش موسیقی در افغانستان را ممنوع کرد و اعلام کرد که رسانه‌ها حق پخش موسیقی را ندارند. اعضای طالبان در پایتخت و ولایات‌های افغانستان به مراسم شادی مردم می‌روند و از نواختن و پخش موسیقی جلوگیری می‌کنند و آلات موسیقی را می‌شکنند. طالبان آلات و ابزار توقیف شده موسیقی در شهر هرات در غرب افغانستان را به آتش کشیدند.

در سال ۲۰۱۸ آرشیو ملی افغان‌فیلم به ارگ ریاست جمهوری افغانستان منتقل شد. در این آرشیو که یکی از قدیمی‌ترین آرشیوها در جهان است بیش از هفت هزار فیلم ساخته شده در افغانستان نگهداری می‌شود:  فیلم‌هایی درباره زندگی شاهان سابق افغانستان تا داستان‌های عاشقانه.

پیش از سقوط کابل، ۱۳۰ نویسنده هشدار داده بودند که انتقال آرشیو ملی فیلم افغانستان به یک مکان سیاسی، دسترسی آزاد به آن را دشوار خواهد ساخت و این کار خلاف کنوانسیون فرهنگی آثار معنوی و غیر ملموس یونسکو است. با سقوط کابل این آرشیو گرانبها به دست طالبان افتاد.

بعد از اوت ۲۰۲۱، تقریباً همه‌ هنرمندان و سینماگران افغانستان را ترک کردند و به تبعید رفتند. طالبان بعد از اشغال دوباره کابل، به سالن‌های سینما هجوم نبردند و نوارهای فیلم‌های سینمایی را آتش نزدند، بلکه یک جشنواره‌ی سینمایی ویژه فیلم‌های کوتاه با عنوان «دید نو» برگزار کردند. دومین دوره این جشنواره توسط سازمان رادیو و تلویزیون افغانستان، شهرداری کابل، افغان فیلم و یک موسسه پشتیبانی فنی ایرانی برگزار شد. با این‌حال بنا به فرمان طالبان پخش فیلم‌ها و سریال‌هایی با حضور بازیگران زن و فیلم‌هایی که از نگاه طالبان «مغایر اصول شرعی و افغانستانی‌ست»، ممنوع است. در این مدت بسیاری از سالن‌های سینما مسدود و متروک شدند، بسیاری از تهیه‌کنندگان و پخش‌کنندگان فیلم متضرر یا ورشکسته شدند و سینما هم در مجموع در خطر فراموشی قرار گرفته است.

سرنوشت آرشیو افغان‌فیلم هم همچنان در ابهام قرار دارد.