درنگی بر چالش‌های اشتغال زنان در ایران

در رشتۀ من در دانشگاه نصف ورودی‌ها خانم بودند، اما الان سر کار یک‌چهارم کارمندان خانم هستند. بسیاری از همکلاس‌هایم ازدواج کرده‌اند که یا سر کار نمی‌روند یا کار پاره‌وقت انجام می‌دهند. بعضی‌ها هم اصلاً نتوانستند کار پیدا کنند. در بعضی از رشته‌های فنی مثل برق و مکانیک هم برای خانم‌ها واقعاً کار نیست.

یک مدت کارم این بود که می‌رفتیم سر ساختمان‌های نیمه‌کاره. من مأمور بازدید بودم. البته بعد از مدتی گفتند این کار مردانه‌ست؛ چون باید می‌رفتیم داخل ساختمان نیمه‌کاره و توی فضای کارگری. خلاصه دیگر ورود زنان به این حیطه ممنوع شد. یک جورهایی هم به آدم برمی‌خورد. انگار من که زن هستم توان مراقبت از خودم را ندارم، انگار که جامعه فکر می‌کند من باید همیشه و همه‌جا متکی به یک آدم دیگر باشم. البته این مشخص است که توی جامعۀ ما یک سری کارها و شغل‌ها مخصوص آقایان است، یک سری هم مخصوص خانم‌ها.‌ این را حتی توی درس حرفه‌‌وفن هم می‌توانستید ببینید. یک سری شغل‌ها مثل خیاطی و آشپزی را به دخترها آموزش می‌دادند، یک سری هم مثل مکانیکی به پسرها. خوب این نگاه جنسیتی به شغل از اول به ما آموزش داده شده. الان هم توی محل کار ما همین‌جوری است دیگر. مثلاً ما تا حالا معاون خدمات شهری زن نداشتیم؛ چون همه، چه همکار خانم، چه آقا معتقدند این کار مردانه‌ است.

به نظرم شهرداری محیط و سازمانی مردسالار است؛ چرا که آقایان در تصدی بیشتر مشاغل و پست‌ها پیشقدم هستند، خلاصه با توجه به اقتضای کاری و فعالیت‌های شهرداری محیطی است که نیروی سخت‌افزاری و محرک آن آقایان هستند. به همین خاطر هم راه پیشرفت خانم‌ها هموار نیست. به‌علاوه این باور که کار اصلی زنان خانه‌داری و بچه‌داری است، از طریق تبلیغات مداوم تلویزیون و مطبوعات و رسانه‌های رسمی ‌و مدارس طوری جا انداخته شده و بدیهی تصور می‌شود که زنان و مردان ناخودآگاه خود را با آن هماهنگ می‌کنند.

در اداره‌ای که کار می‌کنم یکی از مدیران زن قصد داشت مرا معاون خودش بکند، ولی مدیر بالادستی‌اش که از قضا مرد جوانی هم بود مخالفت کرده بود و گفته بود معاونتان خانم نباشد. گفته بود خانم‌ها تا یک حدی می‌توانند پیشرفت کنند. خود آن مدیر زن را هم البته مدیر قبلی انتخاب کرده بود و آن آقا دیگر نمی‌توانست کنارش بزند. خیلی از آقایان اعتقاد دارند که خانم‌ها چون باید به مسئولیت‌های خانگی هم برسند نباید خیلی ترفیع بگیرند، یا شاید فکر می‌کنند کارهای خانه نمی‌گذارد روی شغل‌شان تمرکز کنند.

بین من و یکی از همکارهای مردَم برای ارتقای شغلی رقابت بود. دست آخر هم او انتخاب شد؛ نه لزوماً به این خاطر که کارش بهتر بود، بلکه چون شناخت مدیر ازش بیشتر بود. عصرها بعد از کار با هم فوتبال بازی می‌کردند. بیشتر مدیرها و و رؤسا مرد هستند و برای ترفیع هم بیشتر مردها را انتخاب می‌کنند؛ چون بیشتر باهاشان معاشرت دارند و به همین خاطر راحت‌تر بهشان اعتماد می‌کنند. اینجوری می‌شود که ما هر چقدر هم شایستگی داشته باشیم سرمان بی‌کلاه می‌ماند و از یک حدی نمی‌توانیم بیشتر پیشرفت کنیم.

چند سالی بود که به صورت پروژه‌ای در شهرداری کار می‌کردم و بیمه هم نداشتم، اما بعدش به واسطه یکی از دوستانم با شهردار منطقه صحبت کردم و مهیمن‌پوش شدم (نیروی قراردادی). بعد از آن یک مقدار وضع بهتر شد و قراردادی شدم، بیمه داشتم و حقوقم هم بالاتر رفت. این اواخر وضعیت قراردادم بهتر شد و‌ هادیان شدم (شرکت پیمانکاری). این را هم بگویم که قرارداد آقایانی که شرایطی مثل ما داشتند زودتر از ما تبدیل شد.

ده سال پیش که من وارد کار شدم موقع استخدام از خانم‌هایی که متأهل بودند می‌پرسیدند که کی می‌خواهند بچه‌دار بشوند. ازشان تعهد می‌گرفتند که تا سه سال بچه‌دار نشوند.

یکی از رئیس‌های کله‌گنده بهم گفت چون بچه داری نمی‌توانیم با شما قرارداد ببندیم. خیلی ناراحت‌کننده‌ست این موضوع که شما چون مادر هستید و بچه دارید نمی‌توانید پیشرفت کنید. من دوازده سال سابقه کار دارم، اما قرارداد من بهتر نشده، ولی خیلی‌ها با سابقه کمتر الان قرارداد بهتری دارند.

در ادارات دولتی یک خانم باردار چهار ماه قبل از زایمان و ۹ ماه بعد از زایمان مرخصی دارد و مجموعاً ۱۳ ماه به مرخصی می‌رود. ولی متأسفانه در این مدت به جای به کار گرفتن نیروی جایگزین، وظایف او را بین همکارانش تقسیم می‌کنند. یادم هست وقتی سر کارم برگشتم دوستانم با من سر سنگین برخورد می‌کردند، شاید هم حق داشتند، تمام این مدت کار من افتاده بود روی دوش آن‌ها. جوری شده بود که من به خاطر بچه‌دار شدن خجالت می‌کشیدم و احساس گناه می‌کردم.

در این مدتی که من مرخصی زایمان بودم خیلی چیزها تغییر کرده. آن‌هایی که همتای من بودند حالا بالادست من شده‌اند و آن‌هایی که رده‌هایی پایین‌تر از من داشتند حالا همتای من شده‌اند. روز اولی که آمدم دیدم میزم اشغال شده. به علاوه در این مدت خیلی از مسائل تخصصی کار تغییر کرده و جور دیگری شده و من مجبورم به سرعت چیزهای جدیدی را یاد بگیرم تا بتوانم خودم را به همکارانم برسانم.

در انتشارات ما تقریباً همه کارکنان زن هستند. اصولاً هم مردی با چنین دستمزدهایی حاضر به کار در اینجا نمی‌شود. جالب است که مدیر یک بار که می‌خواستیم آگهی استخدام برای ویراستار بزنیم گفت فقط رزومۀ خانم‌ها را بررسی کن. وقتی علتش را پرسیدم گفت خانم‌ها بهتر کار می‌کنند و کم‌توقع‌تر هستند. آخرش هم هندوانه گذاشت زیر بغل من که مثلاً خودِ شما چقدر کارت خوب است! با وجود این که چنین حرفی می‌زند مدت‌هاست که قرار است مرا سرویراستار کند و اسمم را روی کتاب‌هایی که ویراستاری می‌کنم بزند، ولی هر بار به شکلی طفره می‌رود. من عملاً توی نشر وظیفۀ سرویراستار را دارم، ولی نه عنوانش را دارم، نه دستمزدش را می‌گیرم. واقعیت این است که لااقل در نشر، شاید استخدام در رده‌های پایین برای خانم‌ها زیاد سخت نباشد، ولی ارتقای شغلی بسیار دشوار است.

به نظر من نابرابری در کل به نفع آقایان وجود دارد. تبعیض جنسیتی در فرصت‌کسب پست‌های بهتر شغلی و همینطور در کسب حقوق وجود دارد؛ یعنی به آقایان بیشتر پول می‌دهند، مثل حق اولاد که به آقایان می‌دهند به خانم‌ها نمی‌دهند یا آیتم شب‌کاری که برای خانم‌ها فعال نیست.

توی محل کار ما می‌گویند چون شما خانم هستید اضافه‌کارتان را کم می‌دهیم، اما من دارم همپای یک مرد و به اندازۀ او کار می‌کنم، البته همه واحدها اینجوری نیستند، ولی قسمت ما واقعاً کار مردانه است و زیاد. ولی موقع اضافه‌کار دادن کار ما به چشمشان نمی‌آید و این هم بگویم بعضی از آقایان عادت دارند توی کل روز کار نکنند در عوضش بمانند برای اضافه‌کاری.

در خصوص پرداخت‌ها بین آقایون و خانوم‌ها تبعیض وجود دارد. آقایانی هستند که فقط می‌آیند و می‌روند و اضافه‌کاری کامل می‌گیرند. اما من نمی‌توانم این‌جوری باشم. باید کارهایم را درست انجام دهم. همین وسواس استرس زیادی بهم تحمیل می‌کند، اما کسی قدردان نیست. هیچ‌کس نمی‌گوید دستت درد نکند. اما بعضی از نورچشمی‌ها با حداقل کار بیشترین منافع را دارند.

دریافتی‌های مربوط به اضافه‌کاری و تعطیل‌کاری تابع این است که شما تا چه اندازه رابطه خوبی با مدیریت داشته باشید. این را به طورکلی گفتم، اما اینکه نسبت به جنسیت اضافه‌‌کار یا تعطیل‌کاری کمتر یا بیشتر بدهند تاحدودی فکر کنم آقایون وضع بهتری دارد.

در خصوص پرداخت‌ها به عقیده من تفاوت وجود دارد. در خود حقوق نمی‌شود تغییر زیادی داد اما در مزایا و پاداش‌ها تبعیض وجود دارد. چون آقایون با هم صمیمی‌هستند بیشتر پاداش می‌گیرند. همچنین حق مسکن به کارمندان آقا تعلق می‌گیرد، اما به خانم‌ها فقط نصفش را پرداخت می‌کنند یا حق اولاد که به خانم‌ها نمی‌دهند که البته یک دلیل آن وجود قانون‌های قدیمی‌ست. ما داریم با قوانینی کار می‌کنیم که مال پانزده‌بیست سال گذشته هستند. به نظر من این قوانین باید به‌روز بشوند.

شوهرم می‌گوید «زن باید به همسرش برسد». می‌گوید دوست دارد «وقتی خسته و کوفته می‌رسد خانه، زنش باطراوت باشد و با لبخند به او خوش‌آمد بگوید و برایش چای و شربت بیاورد تا خستگی کار از تنش در برود». من هم که دیگر از غرغرهایش عاصی شده بودم یک مدت پاره‌وقت می‌رفتم سر کار، یا پروژه می‌گرفتم و دورکاری می‌کردم. بعد هم دیگر کلاً ول کردم.

راستش خیلی سخت است و واقعاً نمی‌شود سرکار بروی و برای بچه‌ها و شوهرت هم سنگ تمام بگذاری. خب خیلی وقت‌ها خسته می‌رسم خانه و حوصله ندارم. بعضی وقت‌ها سرکار جر‌وبحث می‌کنیم و با اعصاب داغان می‌ر‌‌سم خانه. گاهی نمی‌توانم آنقدر که دلم می‌خواهد وقت برای بچه‌هایم بگذارم. بدتر از همه اضطراب هماهنگی کار و خانه است.

ساعت‌های کاری توی اداره شاید بین زن و مرد خیلی فرق نکند، باید طبق قرارداد از ۸ صبح تا ۵ بعد از ظهر در محل کار باشیم، ولی ما خانم‌ها وقتی می‌آییم خانه تازه شیفت کاری دوم را باید شروع کنیم، اگه بچه کوچک داشته باشید که دیگه بدبختیت چند برابر بیشتر می‌شود یا اگر مهمان داشته باشی. متأسفانه در جامعۀ ما شاغل بودن خانم‌ها جا نیفتاده. مثلاً همسر خود من وقتی از سرکار می‌آید خانه توقع دارد من مثل یک زن خانه‌دار براش چای بیارم و خانه‌داری کنم. این نگرش‌ها فشار و استرس زیادی به یک خانم کارمند وارد می‌کند که همین سلامت ما را به خطر می‌اندازد.

من بیست و خرده‌ای سال سن داشتم که در یک انتشارات مشغول به کار شدم. متأسفانه یکی از وظایف من در نشر این بود که اصلاحیه‌های ارشاد را روی کتاب‌ها اعمال کنم. در واقع باید سانسور کتاب‌ها را انجام می‌دادم تا بشود برایشان مجوز گرفت. مدیر انتشارات همیشه از من می‌خواست این موارد را در متن کتاب مشخص کنم و پیش او ببرم تا با هم برایشان تصمیم‌گیری کنیم. هر بار مورد اروتیکی در متن کتاب وجود داشت از من می‌خواست آن را بلند بخوانم بعد نگاهم می‌کرد و لبخند شیطنت‌آمیزی می‌زد. هر وقت قرار بود سانسورهای کتابی را اعمال کنیم، من عزا می‌گرفتم. همین داستان موقع انتخاب کتاب‌ها برای ترجمه هم پیش می‌آمد.

یکی از وظایف من این بود که کتاب‌های مختلف را بررسی کنم و ببینم آیا جوری هستند که بشود برایشان مجوز انتشار گرفت یا نه. بعد باید می‌رفتم به مدیرمان توضیح می‌‌دادم دقیقاً چرا نمی‌شود کتاب را در ایران منتشر کرد. منتها اگر سربسته می‌گفتم کتاب مسئلۀ اروتیکی دارد قبول نمی‌کرد و از من می‌خواست کامل توضیح دهم. چندین بار از او خواسته‌ بودم اجازه دهد موارد را به شکل مکتوب به او گزارش دهم که باز هم قبول نمی‌کرد. از من می‌خواست به اتاقش بروم، در را می‌بست و من مجبور بودم توضیح دهم که مثلاً شخصیت‌های کتاب با هم تری‌سام دارند و آن قسمت از کتاب چنان مهم است که نمی‌شود حذفش کرد. او هم چشم‌هایش برق می‌زد، لبخندی تحویلم می‌داد و در مورد جزئیاتش از من می‌پرسید.

خیلی وقت پیش برای چاپ شعرهایم با یک انتشارات تماس گرفتم. گفتند ساعت چهار و نیم عصر بیا. وقتی رفتم علاوه بر مدیر نشر که مردی حدوداً شصت ساله بود دو خانم هم پشت کامپیوترهایشان مشغول به کار بودند. مدیر من را به دفترش دعوت کرد و در را بست. شعرهایم را یکی‌یکی می‌خواند و در موردشان حرف می‌زد و تعریف می‌کرد. ساعت پنج هر دو خانم آمدند و خداحافظی کردند. حالا من و آن آقا توی ساختمان تنها بودیم. گفت شعرهای من او را سر ذوق آورده و می‌خواهد برایم از شعرهای نرودا و لورکا بخواند. دو کتاب که معلوم بود چاپ قبل از انقلاب هستند را از قفسه برداشت و ورقشان زد تا شعرهای دلخواهش را پیدا کند: شعرهایی که در مورد پستان، بوسه، تن مرمرین برهنه و ... بودند (اگر موقعیت جور دیگری بود از این شعرها لذت هم می‌بردم). واقعاً معذب شده بودم. بلند شدم که بروم که آمد و بغلم کرد و محکم فشارم داد. چنان ترسیده بودم که رنگم پریده بود و نزدیک بود پس بیفتم، فکر کنم متوجه شد چون گفت از من می‌ترسی؟ تو جای دختر منی. خودم را از بغلش بیرون کشیدم و گفتم دیرم شده و خانواده‌ام نگران می‌شوند (که البته واقعیت نداشت، خانوادۀ من اصلاً ساکن تهران نبودند) به سمت در واحد رفتم و متوجه شدم قفل است! احتمالاً موقعی که از اتاق بیرون رفته بود تا کتاب بیاورد در را قفل کرده بود. دیگر کاملاً وحشت کرده بودم که آمد و در را باز کرد. داشت می‌گفت خودم می‌رسانمت که من مثل فشنگ در رفتم!

تازه فارغ‌التحصیل شده بودم و داشتم دنبال کار می‌گشتم. همان زمان خواستگاری داشتم که شرایط و درآمد خوبی هم داشت. وقتی فهمید می‌خواهم بروم سر کار به شدت منعم کرد و گفت زن‌ها ظریف‌اند و کار کردن بیرون خانه خسته و پژمرده‌شان می‌کند و روحیه لطیف‌‌شان را داغان می‌کند. برایم از دوستش گفت که خودش و زنش همکاراند و وقتی می‌رسند خانه یکی می‌افتد روی این مبل و آن یکی روی آن مبل و گفت همسر دوستش اصلاً وقت نمی‌کند به کارهای خانه یا به شوهرش برسد و اصلاً به خودش هم نمی‌تواند برسد و پیر و شکسته شده! وقتی اعتراض کردم که من هم در زندگی به هدف و احساس ارزشمندی و مفید بودن نیاز دارم گفت که پول می‌دهد تا هر کلاسی که دوست دارم بروم و سر خودم را گرم کنم!

راستش اصلاً دلم هم نمی‌خواهد مدیر شوم؛ چون حاضر نیستم پوششم را عوض کنم و مثلاً چادر سر کنم. الزام به پوشش خاص برای خانم‌ها خیلی بیشتر از آقایان است و من به شخصه از این موضوع خیلی بدم می‌آید. وقتی حس اجبار می‌کنم که طبق خواسته دیگری لباسم را تغییر بدهم خیلی ناراحت می‌شوم.

ما در پوشش هم تبعیض داریم. مثلاً خانم‌ها در فصول گرم سال باید روسری و مقنعه با رنگ‌های تیره سر کنند و مانتوی بلند بپوشند و از گرما هلاک شوند، ولی آقایان آستین کوتاه می‌پوشند.

اداره برای ما خانم‌ها هر سال مانتوی فرم تهیه می‌کند که مجبوریم سرکار بپوشیم، ولی آقایان با لباسی به انتخاب خودشان می‌آیند. اختیار انتخاب لباس و یا رنگ‌اش را از خانم‌ها می‌گیرند.

دم ورودی دانشگاه، ناخن‌هایمان را هم نگاه می‌کنند نکند لاک زده باشیم، حتی توی زمستان می‌خواستند که دستکشمان را درآوریم تا ناخن‌هایمان را ببینند. زمان کرونا یک بار از من خواستند ماسکم را بردارم که ببینند رژ پررنگ نزده باشم! چندین بار شده از طرف مدیریت برای خانم‌ها ایمیل زده‌اند و دستورالعمل پوشش را گوشزد کرده‌اند.