آنچه که سینمای مالزی را به سینمای ایران پیوند می‌دهد

 آماندا نل یو (Amanda Nell Eu) یک کارگردان، فیلمنامه‌نویس و تهیه‌کننده مالزیایی است که به‌خاطر فیلم‌های جسورانه و نوآورانه‌اش در سینمای مالزی شناخته می‌شود. یو در آثارش به مسائل هویت، جنسیت و فشارهای اجتماعی می‌پردازد و از عناصر فانتزی و نمادین برای بیان داستان‌های شخصی و جهانی استفاده می‌کند.

یو به‌عنوان یکی از چهره‌های پیشرو در نسل جدید فیلمسازان مالزیایی، با چالش‌های سانسور و محدودیت‌های دولتی مواجه است. فیلم‌های او اغلب در جشنواره‌های بین‌المللی مانند کن، برلیناله و تورنتو نمایش داده می‌شوند. او از طریق همکاری با تولیدکنندگان بین‌المللی، به دنبال ایجاد فضایی برای بیان آزادانه‌تر داستان‌هایش است. یو به‌عنوان یک زن فیلم‌ساز، تلاش می‌کند تا صدای زنان و نوجوانان را در جامعه‌ای تحت تأثیر هنجارهای سنتی و مذهبی بلند کند و به‌عنوان امیدی برای آینده سینمای مالزی و آسیا شناخته می‌شود.

مقام‌های مالزی به‌طور پنهانی به آماندا نل یو، کارگردان پیام داده بود که «خطوط ببر» را تنها در صورتی برای جوایز اسکار سال گذشته ارسال می‌کردند که صحنه‌هایی که نامناسب می‌دانستند برای نمایش در مالزی حذف شوند. 

«خطوط ببر» داستان یک دختر یاغی است که برای اولین بار پریود می‌شود. این فیلم با به دست آوردن جایزه بزرگ در هفته منتقدان جشنواره فیلم کن در سال ۲۰۲۳ در اوج موفقیت بود. «خطوط ببر» برای واجد شرایط بودن برای اسکار، نیاز به یک اکران حداقل هفت روزه در مالزی داشت. بنابراین یو با اکراه با سانسور موافقت کرد، اما نسخه سانسور شده فیلمش را به‌طور علنی محکوم کرد. 

یو سینماگر ۳۹ ساله، در مصاحبه‌ای که اخیراً با او انجام شده گفت که فیلم او درباره مبارزه یک دختر جوان برای آزادی بیان است و صحنه‌‌های حذف شده از فیلم برای اکران در مالزی، جوهره فیلم را از بین برده است. او گفت: «آن شادی، آن زیبایی فیلم کاملاً از بین رفته بود.» 

یک بام و دو هوای فیلم‌های داخلی و خارجی

تجربه یو به یک تجربه ناخوشایند اشاره دارد: حتی زمانی که دولت مالزی از فیلم‌های محلی که در خارج از کشور مورد تحسین و جوایز قرار می‌گیرند تمجید می‌کند، برخی از تحسین‌شده‌ترین آن‌ها یا در سینماهای داخلی نمایش داده نمی‌شوند یا به‌شدت سانسور می‌شوند. 

فیلم‌های داخلی و خارجی که در مالزی نمایش داده می‌شوند، مشمول بررسی هیئت سانسور فیلم هستند که گاهی خواستار حذف یا تغییرهای قابل توجهی می‌شود، به ویژه در صحنه‌های مربوط به موضوعاتی که به نژاد، مذهب و مسائل جنسی ربط دارد. 

سال گذشته، قوانین هیئت سانسور در مالزی گسترش یافت. از جمله تغییرهای، فیلم‌هایی که در سفارتخانه‌ها، جشنواره‌ها و سایر مکان‌ها نمایش داده می‌شوند، مشمول همان محدودیت‌های فیلم‌های سینمایی شدند. 

هیئت سانسور فیلم و سازمان توسعه فیلم، بر صنعت فیلم مالزی نظارت می‌کنند. هر دو نهاد زیر نظر دولت انور ابراهیم، نخست وزیر مالزی فعالیت می‌‌کنند. ابراهیم ائتلافی را رهبری می‌کند که تحت فشار نیروهای سیاسی محافظه‌کار مالایی قرار دارد. 

 مالایی‌های مالزی، که بیشترشان مسلمان‌اند، بیش از نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. با این‌حال اقلیت‌های غیرمسلمان چینی و هندی قابل توجهی نیز در مالزی زندگی می‌کنند.

خو گایک چنگ، کارشناس سینمای مالزی، افزایش سانسور فیلم در مالزی را تا حدی ناشی از تلاش برخی سیاستمداران برای پیوند اسلام با هویت قومی مالایی دانست. او به نیویورک تایمز گفته است: «این موضوع همیشه به هویت قومی/مذهبی مرتبط است و همیشه مسلمانان هم در سانسور دخیل‌اند. زیرا بلندترین صدا را دارند.» 

سلطه سانسور در مالزی هم مانند ایران، فیلمسازان را به جشنواره‌های خارجی متمایل کرده است. برخی فیلمسازان مالزیایی هم امید دارند که در جشنواره‌های معتبر توفیقی به دست آورند و با تکیه بر آن موفقیت‌های جهانی راهی برای تأمین مالی پروژه‌های سینمایی‌شان بیابند. در این میان تماشاگران محلی هم اغلب انتظار ندارند فیلم‌های جسورانه را روی پرده سینما ببینند. 

فیلم «پنداتانگ» (Pendatang) یک فیلم مالزیایی به زبان کانتونی است که در ژانر دیستوپیایی و اجتماعی ساخته شده است. این فیلم داستانی تخیلی اما هشداردهنده درباره تنش‌های نژادی در مالزی را روایت می‌کند. داستان فیلم در یک آینده نزدیک اتفاق می‌افتد که در آن گروه‌های قومی مختلف در مالزی به اجبار از یکدیگر جدا شده‌اند و هر گروه در منطقه‌ای خاص محصور شده است. فیلم به بررسی پیامدهای این جداسازی و تأثیر آن بر زندگی افراد می‌پردازد و با نگاهی انتقادی، موضوعاتی مانند نژادپرستی، تبعیض و همزیستی را به چالش می‌کشد.

«پنداتانگ» به کارگردانی نگ کن کین (Ng Ken Kin) ساخته شده و به‌طور کامل از طریق تأمین مالی جمعی (Crowdfunding) تولید شده است. این فیلم به‌دلیل موضوع جسورانه و رویکرد انتقادی‌اش، توجه بسیاری را در مالزی و خارج از آن جلب کرده است. اگرچه این فیلم به‌طور رسمی در سینماهای مالزی اکران نشد، اما از طریق پلتفرم‌های آنلاین مانند یوتیوب در دسترس قرار گرفت و بازخوردهای مثبتی از سوی مخاطبان و منتقدان دریافت کرد. «پنداتانگ» به‌عنوان اثری تأمل‌برانگیز و اجتماعی، سعی دارد آگاهی‌بخشی درباره اهمیت وحدت و همدلی در جامعه چندفرهنگی مالزی را افزایش دهد.

رویکردهای سلیقه‌ای

اما این سخت‌گیری‌‌ها به آن معنا نیست که همه سینماگران مالزیایی نگران باشند. برخی توانسته‌اند خود را با شرایط تطبیق دهند. امیر محمد، کارگردان باتجربه‌ای که فیلم «آخرین کمونیست» از ساخته‌‌های او یکی از اولین فیلم‌های مالزیایی بود که در داخل کشور ممنوع شد، سانسور را یک «خطر شغلی» و یک چالش خلاقانه می‌داند. او در مصاحبه با نیویورک‌تایمز گفته است: «اگر فقط بخواهید سرتان را به دیوار بکوبید، این کار بسیار ساده‌لوحانه است.» 

برخی فیلم‌ها حتی پس از سانسور شدید در مالزی موفق شده‌اند. «برف در نیمه تابستان» (۲۰۲۳)، درباره شورش‌های نژادی در کوالالامپور در سال‌‌های دهه ۱۹۶۰، حتی پس از اکران با حذفیات فراوان اتفاقاً به دلیل سانسور معروف شد. برخی از تماشاگران کنجکاو شده بودند که این فیلم بحث‌برانگیز را ببینند.

سانسور در مالزی همیشه سخت‌گیرانه نبوده است. امیر در مصاحبه با نیویورک تایمز گفت «آبانگ آدیک» («برادر بزرگ‌تر، برادر کوچک‌تر») که مالزی را در جوایز اسکار در سال ۲۰۲۵ نمایندگی می‌کند، زندگی یک تراجنسیتی را نشان می‌‌دهد که مورد اذیت و آزار پلیس قرار می‌گیرد. این فیلم در مالزی بدون سانسور اکران شد. 

رهیون حلیم، کارگردان «لا لونا» (۲۰۲۳)، یک کمدی رمانتیک درباره یک فروشگاه لباس زیر در یک روستای محافظه‌کار مالزی، به نیویورک تایمز گفته است که حذفیات فیلم او به یکپارچگی اثر لطمه نزده. برای مثال صدا در یک صحنه عشق‌بازی کمی تغییر کرده تا رابطه جنسی کمتر آشکار شود. 

اما مقام‌های دستگاه سانسور گاهی هم در سانسور بسیار سختگیرانه عمل می‌کنند. برای مثال پایان‌بندی فیلم «خطوط ببر» یکسر سانسور شد.

فیلم «مریم پاگی کی مالام» (Maryam Pagi Ke Malam) («مریم از صبح تا شب»)، یک فیلم مالزیایی محصول سال ۲۰۲۳ است که به کارگردانی داینا امیر ساخته شده است. این فیلم داستان یک زن مالایی به نام مریم را روایت می‌کند که عاشق یک مرد جوان از سیرالئون می‌شود و قصد دارد با او ازدواج کند. این رابطه عاشقانه با چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی مواجه می‌شود، به‌ویژه در جامعه‌ای که هنجارهای سنتی و مذهبی نقش پررنگی دارند. فیلم به بررسی موضوعاتی مانند عشق فرامرزی، هویت فرهنگی و تعارض بین سنت و مدرنیته می‌پردازد.

«مریم پاگی کی مالام» در چندین جشنواره بین‌المللی فیلم نمایش داده شد و مورد تحسین منتقدان قرار گرفت. با این حال، در مالزی به دلیل موضوع حساس آن، با محدودیت‌هایی مواجه شد و نمایش‌های خصوصی آن متوقف گردید. این فیلم به‌عنوان اثری جسورانه و تأمل‌برانگیز، سعی دارد نگاهی عمیق به پیچیدگی‌های روابط انسانی در یک جامعه چندفرهنگی و تحت تأثیر هنجارهای مذهبی داشته باشد. کارگردان فیلم هم در این میان سکوت پیشه کرده است.

رویکردهای تکفیری

فیلم «منتگا تربانگ» (Mentega Terbang) یک فیلم مستقل مالزیایی محصول سال ۲۰۲۱ است که به کارگردانی خیری انور و تهیه‌کنندگی تان منگ خنگ ساخته شده است. این فیلم داستان یک دختر نوجوان مسلمان به نام عایشه را روایت می‌کند که پس از مرگ مادرش، کنجکاو می‌شود تا درباره ادیان دیگر مانند مسیحیت، بودیسم و هندوئیسم تحقیق کند. این جست‌وجو باعث می‌شود او با سؤال‌های عمیقی درباره ایمان، هویت و معنای زندگی مواجه شود. فیلم با بودجه‌ای محدود (حدود ۱۰۰۰ دلار) و در مدت شش روز فیلمبرداری شد و در جشنواره‌های فیلم اندونزی و سایر رویدادهای بین‌المللی نمایش داده شد. با این حال، در مالزی به دلیل موضوع حساس آن، با واکنش‌های تندی از سوی گروه‌های محافظه‌کار مواجه شد و کارگردان و تهیه‌کننده آن به اتهام توهین به مقدسات تحت تعقیب قضایی قرار گرفتند. این فیلم به‌عنوان اثری جسورانه و تأمل‌برانگیز درباره آزادی اندیشه و پرسش‌گری شناخته می‌شود.

خیری انور و تان منگ خنگ، کارگردان و تهیه‌کننده «منتگا تربانگ»، انتظار دارند حکم اتهام‌های توهین به مقدسات خود را از دادگاه عالی مالزی در فوریه سال جاری دریافت کنند. فیلم آن‌ها هرگز برای سینماهای مالزی در نظر گرفته نشده بود. اما پس از نمایش در جشنواره‌های فیلم در اندونزی و سپس نمایش آن‌لاین در یکی از استریمینگ‌ها توجه علاقمندان به سینما را جلب کرد.

برخی در جامعه سینمایی مالزی از این دو کارگردان و تهیه‌کننده خواسته‌اند که عذرخواهی کنند، اما آن‌ها امتناع کرده‌اند. آن‌ها می‌گویند فیلم «منتگا تربانگ» قصد توهین به اسلام را نداشته است. تان به نیویورک تایمز گفت: «اگر برای فیلم عذرخواهی کنیم، احساس می‌کنیم که از فیلم شرمنده‌ایم. و صادقانه بگویم، من هنوز بسیار به فیلمی که ساختیم افتخار می‌کنم. احساس می‌کنم که این فیلم واقعاً مالزیایی است.»