تنش‌های ایران و ترکیه در سوریه و قفقاز جنوبی: آیا نشانه‌های درگیری نظامی در حال ظهور است؟

هشدارهای هاکان فیدان و واکنش ایران

در روزهای اخیر، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، با انتقاد از سیاست‌های منطقه‌ای ایران، هشدار داد که اگر تهران به حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی در کشورهای همسایه ادامه دهد، دیگر کشورها نیز ممکن است در امور داخلی ایران دخالت کنند. فیدان در مصاحبه‌ای با شبکه الجزیره تأکید کرد: «اگر می‌خواهید به شیشه شما سنگ نزنند، به شیشه دیگران سنگ نزنید.» او همچنین از ایران خواست تا حمایت از گروه‌های کرد سوریه، از جمله پ‌ک‌ک، را متوقف کند، زیرا این سیاست‌ها در بلندمدت به ضرر ایران خواهد بود. در پاسخ به این اظهارات، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، با اشاره به نقش آمریکا و اسرائیل در تحولات منطقه، گفت که نادیده گرفتن این نقش‌ها اشتباه بزرگی است. بقایی همچنین به اقدامات اسرائیل در سوریه اشاره کرد و گفت که این کشور بخش‌های مهمی از خاک سوریه را اشغال کرده و زیرساخت‌های آن را نابود کرده است. او افزود که ایران همواره از ثبات منطقه حمایت کرده و اولین کشوری بود که کودتا در ترکیه را محکوم کرد.

رقابت ایران و ترکیه در سوریه

سوریه به یکی از مهم‌ترین صحنه‌های رقابت بین ایران و ترکیه تبدیل شده است. ترکیه از سال‌ها پیش از گروه‌های شورشی ضد اسد، از جمله از هیئت تحریر الشام (HTS)، حمایت کرده و در شمال سوریه حضور نظامی دارد. هدف اصلی آنکارا ایجاد یک منطقه حائل برای مقابله با گروه‌های کرد سوریه، به ویژه  حزب اتحاد دموکراتیک سوریه (PYD) و شاخه نظامی آن «ی‌پ‌گ» است. ترکیه نگران است که کردهای سوریه با دولت مرکزی دمشق به توافق برسند و وضعیت خودمختاری مشابه کردهای عراق به دست آورند. از سوی دیگر، ایران که سال‌ها از رژیم اسد حمایت کرده، با سقوط این رژیم و افزایش نفوذ ترکیه در سوریه، نگران کاهش قدرت خود در منطقه است. برخی تحلیل‌گران معتقدند ایران ممکن است از گروه‌های کرد سوریه حمایت کند تا فشار را بر ترکیه افزایش دهد. این رقابت‌ها باعث شده است که سوریه به میدانی برای آزمون قدرت بین دو کشور تبدیل شود.

تأثیرات منطقه‌ای و نقش قفقاز جنوبی

رقابت ایران و ترکیه تنها به سوریه محدود نمی‌شود. در قفقاز جنوبی نیز این دو کشور با منافع متضاد روبه‌رو هستند. ترکیه با حمایت از آذربایجان در جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰، نقش خود را در منطقه تقویت کرده است. ایجاد کریدور زنگزور که ترکیه را از طریق نخجوان به آذربایجان متصل می‌کند، یکی از پروژه‌های کلیدی آنکارا است. این کریدور دسترسی مستقیم ترکیه به منطقه خزر و آسیای مرکزی را فراهم می‌کند، اما ایران نگران است که این طرح موقعیت ترانزیتی و ژئوپلیتیک این کشور را تضعیف کند. ایران همچنین از نزدیکی فزاینده آذربایجان به اسرائیل نگران است، زیرا این رابطه می‌تواند امنیت ملی ایران را به خطر بیندازد. اسرائیل با ارسال سلاح‌های پیشرفته به آذربایجان، نقش مهمی در پیروزی این کشور در جنگ قره‌باغ داشت و این موضوع باعث افزایش نگرانی‌های ایران شده است.

نقش بازیگران خارجی و آینده منطقه

علاوه بر رقابت ایران و ترکیه، نقش بازیگران خارجی مانند روسیه، آمریکا و اسرائیل نیز در تحولات منطقه بسیار مهم است. روسیه که زمانی حامی اصلی اسد بود، اکنون به دلیل درگیری‌های خود در اوکراین، نفوذش در سوریه و قفقاز کاهش یافته است. این موضوع به ترکیه اجازه داده تا نقش پررنگ‌تری در منطقه ایفا کند. از سوی دیگر، آمریکا و اسرائیل با حمایت از آذربایجان و گروه‌های کرد سوریه، به طور غیرمستقیم به افزایش تنش‌ها دامن زده‌اند. در آینده، اگر این رقابت‌ها مدیریت نشود، ممکن است شاهد درگیری‌های گسترده‌تر در منطقه باشیم که نه تنها امنیت ایران و ترکیه، بلکه ثبات کل خاورمیانه و قفقاز را به خطر بیندازد.

چشم‌انداز آینده و تنش‌های احتمالی

با تشدید رقابت ایران و ترکیه در سوریه و قفقاز جنوبی، احتمال افزایش تنش‌ها در منطقه وجود دارد. ترکیه با حمایت از گروه‌های شورشی و ایجاد مناطق حائل در شمال سوریه، به دنبال افزایش نفوذ خود است، در حالی که ایران با از دست دادن متحد استراتژیک خود، اسد، در تلاش است تا جایگاه خود را حفظ کند. در قفقاز جنوبی نیز رقابت بر سر کریدور زنگزور و نفوذ در آذربایجان می‌تواند به تنش‌های بیشتری بین دو کشور دامن بزند. این تحولات نه تنها بر روابط دوجانبه ایران و ترکیه تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند تعادل قدرت در کل خاورمیانه و قفقاز را تغییر دهد. در چنین شرایطی، همکاری یا درگیری بیشتر بین این دو کشور می‌تواند آینده منطقه را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. با توجه به این تحولات این سوال مطرح می‌شود که آیا نشانه‌های ظهور جنگ بین دو کشور در حال پدیدار شدن است؟ برای پاسخ به این پرسش، باید چندین عامل کلیدی را بررسی کنیم:

۱- در حال حاضر، تنش‌های بین ایران و ترکیه در سطح دیپلماتیک و رسانه‌ای بالا گرفته است. هشدارهای اخیر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، و پاسخ تند اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، نشان‌دهنده افزایش اختلافات بین دو کشور است. با این حال، این تنش‌ها هنوز در حد گفت‌وگوهای سیاسی و رسانه‌ای باقی مانده و به سطح نظامی نرسیده است.

۲- ایران و ترکیه دارای روابط اقتصادی قابل توجهی هستند. ترکیه یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران است و سالانه میلیاردها دلار تجارت بین دو کشور انجام می‌شود. این وابستگی‌های اقتصادی می‌تواند به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر تشدید تنش‌ها عمل کند. هر دو کشور از درگیری نظامی اجتناب می‌کنند، زیرا چنین جنگی می‌تواند به اقتصاد هر دو طرف آسیب جدی وارد کند.

۳- بازیگران خارجی مانند روسیه، آمریکا و اسرائیل نیز در تحولات منطقه نقش مهمی ایفا می‌کنند. روسیه که روابط نزدیکی با هر دو کشور دارد، ممکن است به عنوان یک میانجی عمل کند تا از تشدید تنش‌ها جلوگیری شود. از سوی دیگر، آمریکا و اسرائیل با حمایت از آذربایجان و گروه‌های کرد سوریه، ممکن است به طور غیرمستقیم به افزایش تنش‌ها دامن بزنند. با این حال، این بازیگران نیز تمایلی به درگیری مستقیم بین ایران و ترکیه ندارند، زیرا چنین جنگی می‌تواند ثبات کل منطقه را به خطر بیندازد.

۴- ایران و ترکیه هر دو دارای توانایی‌های نظامی قابل توجهی هستند. ایران دارای نیروی نظامی بزرگ و موشک‌های بالستیک است، در حالی که ترکیه از حمایت ناتو برخوردار است و دارای نیروی هوایی پیشرفته‌ای است. با این حال، هر دو کشور از درگیری مستقیم اجتناب می‌کنند، زیرا چنین جنگی می‌تواند هزینه‌های سنگینی برای هر دو طرف داشته باشد.

۵- در حالی که نشانه‌هایی از افزایش تنش‌ها بین ایران و ترکیه وجود دارد، احتمال وقوع جنگ مستقیم بین دو کشور در کوتاه‌مدت کم است. با این حال، اگر تنش‌ها مدیریت نشود و رقابت‌ها در سوریه و قفقاز جنوبی تشدید شود، ممکن است شاهد درگیری‌های نیابتی یا محدود بین دو کشور باشیم. این درگیری‌ها می‌تواند شامل حمایت از گروه‌های مخالف یکدیگر در سوریه یا قفقاز باشد.