تی‌ آر تی فارسی: ابزاری تازه در رقابت ترکیه و ایران برای نفوذ در منطقه

همانطور که انتظار می‌رفت شبکه بین‌المللی «تی ‌آر ‌تی» (TRT) ، سه‌شنبه ۱۷ دسامبر/۲۷ آذر در مراسمی با حضور مقامات ارشد ترکیه فعالیت رسمی بخش فارسی خود را آغاز کرد. با تحولات سوریه، گشایش چنین شبکه‌ای در روابط بین دو کشور معنای ویژه‌ای یافته است. از این‌روی انتظار می‌رود که محتوای این شبکه خبری و تریبونی برای دولت ترکیه و سیاست‌هایش در قبال جمهوری اسلامی ایران باشد. هرچند که شبکه «تی آر تی» فارسی در سایت خود اعلام کرده که علاوه بر اخبار و تحلیل‌های روز، با تولید محتواهای اختصاصی درباره تاریخ، فرهنگ و هنر، قصد دارد «دریچه‌ای تازه به دنیای رسانه‌های فارسی‌زبان» باز کند.

باید یادآوری کرد که این شبکه هنوز از طریق هیچ ماهواره‌ و فرکانسی در دسترس قرار نگرفته است.

در خدمت ثبات و آرامش جهانی

بر اساس گزارش «تی آر تی» فخرالدین آلتون، رئیس مرکز ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه در سخنرانی خود در مراسم گشایش تی‌ آر تی فارسی گفت:

عبارت «ثبات و آرامش جهانی» در پرتو تحولات خاورمیانه از جنگ غزه تا سقوط دولت اسد در سوریه و اخراج سپاه پاسداران و نیروهای نیابتی‌اش از این کشور معنای ویژه‌ای می‌یابد. سقوط ناگهانی رژیم بشار اسد آن هم تنها در ۱۱ روز باعث بهت‌ جامعه بین‌المللی شد و ترکیه را به عنوان بازیگر کلیدی در شکل دادن به آینده کشور سوریه معرفی کرد. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه در نخستین سفر خود به دمشق بعد از بیش از یک دهه در مصاحبه با شبکه تلویزیونی «الحدث» عربستان از نقش حمایت‌گرانه جمهوری اسلامی و روسیه در دوران حکومت بشار اسد و سرکوب مخالفان انتقاد کرده و گفته بود که ایران می‌تواند از رویدادهای سوریه «درس بگیرد». گشایش شبکه «تی آر تی» فارسی همزمان با این تحولات بسیار قابل تأمل است.

فخرالدین آلتون، رئیس مرکز ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه در سخنان خود بیشتر بر اهمیت ایجاد پیوند میان ملت‌های منطقه تأکید داشت. او گفت:

آلتون همچنین به «تهدیدهای مشترک» در منطقه اشاره کرد و «همکاری و هم‌افزایی» دولت اسلام‌گرای ترکیه و جمهوری اسلامی را به رغم همه تنش‌ها و مشکلات آن‌ها از جمله اختلاف بر سر کریدور زنگروز را یک «ضرورت انکارناپذیر» خواند.

تی‌ آر تی فارسی می‌گوید که به‌عنوان دوازدهمین زبان و نهمین پلتفرم فعالیت‌های بین‌المللی رادیو و تلویزیون ملی ترکیه، با هدف ارائه محتوای خبری دقیق، جامع و بی‌طرفانه برای بیش از ۱۳۰ میلیون فارسی‌زبان در سراسر جهان راه‌اندازی شده است.

نگرانی عمیق جمهوری اسلامی

در مراسم گشایش «تی آر تی» فارسی هیچ نماینده‌ای از سفارت جمهوری اسلامی و یا دولت جمهوری اسلامی حضور نداشت. این غیبت معنادار از نگرانی عمیق جمهوری اسلامی از راه‌اندازی تی‌آر‌تی فارسی حکایت دارد. اگر فترت و ضعف و به ویژه ریزش مخاطبان صدا و سیمای جمهوری اسلامی و بحران حکمرانی در ایران را لحاظ کنیم، نگرانی مسئولان حکومت جمهوری اسلامی قابل درک می‌شود.

زاهد سوباجی، مدیرکل سازمان رادیو و تلویزیون ترکیه (تی‌ آر تی)، ۹ اکتبر ۲۰۲۴ دو ماه قبل از سقوط دولت اسد، در سخنرانی خود در مراسم آغاز سال تحصیلی جدید در دانشگاه اولوداغ بورسا اعلام کرده بود که پخش شبکه «تی‌ آر تی» فارسی تا پایان سال جاری میلادی آغاز خواهد شد. او گفته بود:

رسانه‌های مخالف دولت اسلام‌گرای ترکیه در آن زمان با انتشارات این اظهارات گفته بودند که مدیر تی‌ آر تی درباره «آشفته کردن» ایران صحبت کرده است.

در آن زمان، بعد از چند روز وقفه احمد نوروزی، معاون برون‌مرزی صداوسیمای جمهوری اسلامی اظهارات رئیس تی‌ آر تی را محکوم کرده و خواهان شفاف‌سازی از سوی مقام‌های ترکیه شده‌ بود، اما وزارت امور خارجه ترکیه سکوت اختیار کرد. احمد نوروزی با در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشته بود:

سوباجی ۱۴ اکتبر در بیانیه‌ای در شبکه اجتماعی ایکس تلاش کرد به انتقادات پاسخ دهد و گفت که این اظهارات «خارج از چارچوب» سخنان او تعبیر شده است. او گفت که در سخنرانی خود توضیح داده است که تی‌ آر تی با پخش برنامه به ۴۱ زبان مختلف به یک نام جهانی تبدیل شده، و افزود که هنگام صحبت درباره راه‌اندازی تی ‌آر تی فارسی، تنها به رقابت‌پذیری این شبکه اشاره کرده است. او همچنین تأکید کرد که تی‌ آر تی فارسی به گسترش روابط ترکیه و ایران کمک خواهد کرد.

در مراسم گشایش «تی آر تی» فارسی سوباجی در بخشی از سخنانش با اشاره به تحولات منطقه رژیم اسد را با اسرائیل مقایسه کرد و گفت:

 در ادامه سوباجی با اشاره به غرب‌زدگی جلال آل‌احمد تلاش کرد «تی ‌آر ‌تی» فارسی را به عنوان بدیلی برای رسانه‌‌های غربی و صدای حقیقت» جلوه دهد که با شعار «هر انسان یک جهان، هر خبر یک روایت» بنا نهاده شده است.

یک اقدام سنجیده و برنامه‌ریزی شده

 راه‌‌اندازی شبکه «تی ‌آر تی» فارسی رویدادی نیست که یک شبه و صرفاً تحت تأثیر رویدادهای اخیر خاورمیانه از جنگ غزه تا سقوط رژیم اسد و اخراج سپاه از سوریه و سرکوب نظامی حزب‌الله لبنان شکل گرفته باشد.

ابراهیم شاهین، رئیس شکبه رادیو و تلویزیونی «تی آر تی» ترکیه در دوران ریاست جمهوری عبدالله گل و نخست وزیری رجب طیب اردوغان در مارس ۲۰۰۹ اعلام کرده بود که دولت ترکیه در تلاش است کانال تلویزیونی «تی آر تی» فارسی را راه‌اندازی کند. سپس چند سال بعد رجب طیب اردوغان در دسامبر ۲۰۲۳ میلادی اعلام کرد که کانال تلویزیونی فارسی تأسیس خواهد شد.

ترکیه همواره از ادامه حضور ایران و حزب الله لبنان در سوریه ناراحت و خشمگین بود و تلاش می‌کرد نفوذ خود را با استفاده از «جیش الوطنی سوریه» تحت کنترل ارتش و میت ترکیه در شمال سوریه و نیز با استفاده از هیئت تحریر الشام و حراس الدین و احرار الشام مستقر در ادلب سوریه تقویت و گسترش دهد و در معادلات آینده سوریه نقش مؤثری را ایفا کند. سرانجام هم در یک حرکت غافلگیرکننده که بعید است بدون توافق با قدرت‌های جهانی انجام شده باشد، موفق شد از طریق تحریر الشام بر سوریه مسلط شود. این یک شکست راهبردی برای جمهوری اسلامی ایران در منطقه خاورمیانه است. اکنون ترکیه که در تبدیل سوریه به دژی ضد کردها در پی منافع خود است، جای روسیه و ایران را در سوریه گرفته و احتمالا به زودی بر حریم هوایی این کشور تسلط پیدا می‌کند. تنها امید جمهوری اسلامی این است که با پیشروی ارتش اسرائیل در بلندی‌های جولان، دولت تازه سوریه با ایران بر ضد اسرائیل وارد یک ائتلاف راهبردی شود. باید توجه داشت که یک روز پس از تصرف کوه حرمون سوریه و مناطق اطراف قنیطره توسط اسرائیل، دولت جدید سوریه به رهبری ابو محمد جولانی به سرعت دو نامه به شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل ارسال کرد و خواستار خروج نیرو‌های اسرائیل از خاک سوریه و توقف حملات این کشور شد.

پیش به سوی اتحاد «جهان ترک»

علاوه بر سوریه، مخالفت ایران با گشایش کریدور زنگزور و اشغال استان سیونیک نیز حکومت ترکیه را ناخشنود کرده است.

زنگزور نام منطقه‌ای پر مناقشه در قره‌باغ است که طی عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ از ایران جدا شد. این منطقه هم اکنون بخشی از خاک ارمنستان است. بعد از جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰، باکو درصدد ایجاد یک کریدور با داشتن حق حاکمیت یعنی دسترسی نامحدود، بدون هیچ پست ایست بازرسی ارمنی در خاک ارمنستان است تا بتواند نخجوان را به سرزمین اصلی خود متصل کند.

این کریدور همچنین بخشی از یک پروژه حمل و نقل بزرگ است که جمهوری آذربایجان را به استانبول و متعاقب آن ترکیه را به آسیای میانه یا آنچه که این دو کشور آن را «جهان ترک» می‌نامند، متصل می‌کند. از طرفی دیگر بنا به درک حاکمان جمهوری اسلامی، این اقدام می‌تواند مقدمه اشغال استان سیونیک ارمنستان هم باشد. در همان حال تمام مرز ایران و ارمنستان در محدوده استان سیونیک قرار دارد و الحاق این استان به جمهوری آذربایجان، به معنای حذف کامل مرز ایران و ارمنستان خواهد بود.

الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ گفته بود کریدوری که قرار است از اینجا بگذرد، کل جهان ترک را متحد خواهد کرد. اتحاد «جهان ترک» سبب‌ساز تسلط بی‌چون و چرای ترکیه و آذربایجان بر قفقاز و نفوذ گسترده آن‌ها در آسیای میانه به عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تمدنی ایران است.

به یک معنا تمرکز جمهوری اسلامی بر عراق و سوریه و لبنان و یمن سبب شد که ایران از آسیای میانه به عنوان حوزه تمدنی خود غفلت کند، و نه تنها حساسیت و دشمنی جهان عرب را برانگیزد، بلکه زمینه‌ساز سلطه ترکیه بر این منطقه شود که حتی در امپراطوری عثمانی هم تحقق نیافته بود.  

با این حال دو کشور ایران و ترکیه روابط تجاری و فرهنگی نزدیکی هم با هم دارند. حجم مبادلات دو کشور در حال حاضر معادل ۱۰ میلیارد دلار است. حکومت ترکیه از یک سو اعلام کرده که اجرای برجام و اف‌ای تی اف و لغو تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه ایران، باعث توسعه همکاری ترکیه و ایران خواهد شد و حجم تجارت دو کشور به بیش از ۳۰ میلیارد خواهد رسید. ترکیه و ایران همچنین در دولت رئیسی یک تفاهم‌نامه جدید برای گسترش همکاری‌های خود در زمینه انرژی امضا کرده‌اند. ایران علاوه بر این یکی از تامین‌کنندگان اصلی گاز طبیعی ترکیه است. این دو کشور در حال بحث درباره تمدید قرارداد فعلی هستند که در سال ۲۰۲۶ به پایان می‌رسد.  ترکیه یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری برای ایرانیان هم هست. بر اساس آمار وزارت گردشگری ترکیه، سالانه حدود سه میلیون ایرانی به ترکیه سفر می‌کنند.

رقابت‌های فرهنگی ایران و ترکیه

ترکیه در سال‌های اخیر، با بهره‌گیری از ابزارهای فرهنگی و نرم، تلاش قابل توجهی برای افزایش نفوذ خود در منطقه و رقابت با ایران انجام داده است. این رقابت در حوزه‌های مختلفی از جمله فرهنگ، آموزش، رسانه، اقتصاد و دیپلماسی عمومی صورت می‌گیرد.

ترکیه از طریق برگزاری کنسرت‌ها، نمایشگاه‌ها و رویدادهای فرهنگی مانند فستیوال رمضان، جشنواره لاله، فستیوال موسیقی راک اند کوک، یا فستیوال مولانا و یا از طریق بورسیه‌های تحصیلی، شبکه‌های اجتماعی قوی و شبکه‌های تلویزیونی با برنامه‌های سرگرم‌کننده از جمله پخش سریال‌های بسیار پرمخاطب موفق شده است دست بالا را در رقابت فرهنگی با جمهوری اسلامی داشته باشد.

ترکیه بیشتر بر روی ناسیونالیسم ترکی و فرهنگ عثمانی تأکید دارد، در حالی که ایران بر روی هویت شیعی و تمدن ایرانی ـ اسلامی تمرکز می‌کند. موفقیت یکی از این دو کشور در حوزه فرهنگی و نرم می‌تواند به تغییر موازنه قدرت در منطقه بینجامد. آغاز به کار شبکه تی آر تی فارسی گام دیگری برای تثبیت برتری ترکیه در این کارزار است.

شبکه پرشیانا ترکیه اولین شبکه فارسی زبانی است که به‌طور اختصاصی برای ایرانیان مقیم ترکیه، قبرس و آذربایجان راه اندازی شده است. این شبکه از سال ۱۳۹۴ فعالیت خود را آغاز کرده و در حال حاضر یکی از پرمخاطب‌ترین شبکه‌های تلویزیونی فارسی زبان در ترکیه است.

از سال ۲۰۲۲ میلادی گروه رسانه‌ای و کانال تلویزیونی پرشیانا ترکیه، جشنواره‌های موسیقی و تعداد زیادی برنامه‌های فرهنگی و هنری برگزار کرده است. منع صدای زن و سایر محدودیت‌های هنری و همچنین سانسور و نیز رویکردهای ایدئولوژیک و فرقه‌گرایانه سبب شده که جمهوری اسلامی نتواند از ظرفیت‌های رسانه‌ای در این رقابت‌ها بهره بگیرد.