تغییر مسیر استراتژیک بندر چابهار: بخش خصوصی برای چرخش به سمت چین فشار می‌آورد

نگرانی فزاینده در ایران در مورد دستور اجرایی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا، که معافیت تحریم‌های هند برای توسعه بندر چابهار در ایران را لغو می‌کند، با پیشنهاد تغییر جهت احتمالی به سمت چین مطرح می‌شود.

موضوع به دو بندر اصلی مربوط است: بندر چابهار در ایران و بندر گوادر در پاکستان. این دو بندر بخشی از «کریدور اقتصادی چین-پاکستان» (که غرب چین را به جنوب پاکستان وصل می‌کند) و «کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب هند» با مرکزیت چابهار هستند. هند در چابهار و چین در گوادر سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

سرمایه‌گذاری در بندر چابهار برای هند از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا این بندر برای دسترسی هند به افغانستان و آسیای مرکزی و همچنین برای کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا حیاتی است. علاوه بر این، چابهار به عنوان تعادلی استراتژیک در برابر بندر گوادر پاکستان عمل می‌کند که چین سرمایه‌گذار اصلی آن است.

لغو معافیت‌های تحریمی هند در رابطه تجاری با ایران در چابهار

دستور اجرایی چهارم فوریه ۲۰۲۵ ترامپ نه تنها توسعه بندر چابهار، بلکه سایر همکاری‌های هند و ایران را نیز تهدید می‌کند.

پس از سفر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، به واشنگتن دی‌سی، دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در تاریخ در تاریخ چهارم فوریه فرمان اجرایی فشار حداکثری به ایران را صادر کرد و در ۶ فوریه ۲۰۲۵ به مارکو روبیو وزیر امور خارجه خود دستور داد تا معافیت‌های تحریمی مربوط به بندر چابهار را لغو یا تعدیل کند. تبعات فرمان اجرایی جدید ترامپ در مورد چابهار این است که هر شرکت و یا نهاد اقتصادی‌ای در این پروژه مشارکت می‌کند، دیگر از تحریم‌های آمریکا معاف نخواهد بود.

هدف این دستور به وضوح «فشار حداکثری» بر جمهوری اسلامی است، اما این اقدام منافع استراتژیک هند، متحد کلیدی آمریکا، را نیز هدف قرار داده است.

پیش از این دستور ترامپ برای فشار حداکثری به ایران، آمریکا و هند بر اهمیت استراتژیک کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا برای جلوگیری از نفوذ چین توافق داشتند. اگر بندر گوادر پاکستان دست چین بود، قرار بود که آمریکا همکاری کند که بندر چابهار دست هند بماند. این شراکت اکنون در حال تغییر است.

برای مقابله با خطری که هم ایران و هم هند را تهدید می‌کند، «منطقه آزاد چابهار»، مستقل از دولت، ابتدا به سمت چین گام برداشت.

دیدار مدیرعامل منطقه آزاد چابهار با سفیر چین

در تاریخ ۲۳ اسفند، محمدسعید اربابی، مدیرعامل منطقه آزاد چابهار، با چانگ هوا، سفیر چین در ایران، دیدار کرد. یکی از واکنش‌ها به این دیدار از سوی موسسه تحقیقات رسانه خاورمیانه (MEMRI) منتشر شد که معمولاً رسانه‌ها و بازیگرانی را که در تنش با اسرائیل هستند رصد می‌کند.

میمری گزارش داد که بخشی از این دیدار به حضور چین در بندر گوادر و ایجاد فرصتی راهبردی برای اتصال بندر چابهار به بندر گوادر در پاکستان اختصاص داشت.

بر اساس گزارش ایسنا، اربابی در این دیدار به سفیر چین گفت مایل است دولت را متقاعد کند تا پروژه راه‌آهن چابهار-ریمدان را آغاز کرده و آن را به کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) متصل کند. در گزارشی ویدئویی که ایسنا از این دیدار منتشر کرد، اربابی به سفیر چین گفت:

گذرگاه مرزی ریمدان بین ایران و پاکستان است که ۱۲۰ کیلومتر با چابهار فاصله دارد. در سمت پاکستان، این گذرگاه حدود ۷۰ کیلومتر تا گوادر پاکستان فاصله دارد.

فشار بخش خصوصی برای چرخش به سمت چین

دولت ایران همچنان بر ادامه همکاری با هند در چابهار تاکید دارد. با فشار بخش خصوصی، دولت پزشکیان در ماه‌های اسفند ۱۴۰۳ و فروردین ۱۴۰۴ ناچار به پاسخگویی به سوال‌های خبرنگاران در مورد برنامه‌اش برای بندر چابهار شد.

وزیر راه و شهرسازی دولت پزشکیان، فرزانه صادق مالواجرد، در چندین نشست و گفت‌وگو در این ماه‌ها بارها تاکید کرده است که هند از پروژه توسعه بندر چابهار خارج نخواهد شد. او در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۴۰۳ در پاسخ به سوال خبرنگار برنا درباره وضعیت بندر چابهار و حضور هند گفت:

دست‌کم بخشی از بخش خصوصی حوزه دریا و بنادر از تصمیم دولت و تأکید بر ادامه همکاری با هند راضی نیستند.

یکی از مهم‌ترین انجمن‌های بخش خصوصی کشور در حوزه دریا، کشتیرانی و بنادر، روز ۱۲ فروردین ۱۴۰۴، نقدهای تندی به حضور هند در چابهار وارد کرد.

مسعود پلمه، دبیر انجمن کشتیرانی ایران، به ایلنا گفت که هند به اندازه‌ای که اعلام شده، در چابهار سرمایه‌گذاری نکرده است. او توضیح داد که قرار بود هند حدود ۲۲۰ میلیون دلار در این بندر سرمایه‌گذاری کند، اما اطلاعات میدانی نشان می‌دهد این میزان در بهترین حالت به ۸۰ میلیون دلار و در بدترین حالت به ۲۵ میلیون دلار کاهش یافته است.

پلمه همچنین احتمال خروج هند از پروژه بندر چابهار به دلیل فشارهای آمریکا را مطرح کرد و افزود که باید به سراغ افزایش سرمایه‌گذاری خارجی، به ویژه چین، برویم تا «پیوند منافع با دیگر کشورها در حوزه بندری، قدرت مقابله با تحریم‌ها را تقویت کند.»

او «هندزنی» را ادامه داد و گفت اگر کسی به چابهار نگاه کند اصلا سرمایه گذاری هند را نمی‌بینید:

در پاسخ به سوالی درباره جایگزینی چین به جای هند در بندر چابهار، پلمه گفت:

او تاکید کرد اگر چین بخواهد از گوادر به چابهار منتقل شود و پروژه‌ای موازی در این بندر اجرا کند، باید انگیزه‌ای برای این تصمیم ایجاد کنیم.

در ایران، بخش خصوصی هیچ‌گاه از کانون‌های اقتصادی دولتی، حکومتی و به ویژه سپاه جدا نبوده است. در چنین فضایی، بخش خصوصی وارد عمل شده تا از چرخش به سمت چین در بندر چابهار حمایت کند که خبرگزاری مهر در پایان اسفند ۱۴۰۳ از برگزاری رزمایش دریایی ایران، چین و روسیه از سه‌شنبه ۲۱ اسفندماه در بندر چابهار خبر داد.

این خبرگزاری نزدیک به دولت ایران نوشت که هدف این رزمایش، که با حضور ناو‌ها و شناورهای رزمی و پشتیبانی نیروهای دریایی چین و روسیه و همچنین ناوهای نیروهای دریایی ارتش و سپاه برگزار می‌شود، تحکیم امنیت منطقه، گسترش همکاری‌های چندجانبه میان کشورهای شرکت‌کننده و نشان دادن حسن نیت و توانایی این کشورها در حمایت مشترک از صلح جهانی، امنیت دریایی و ایجاد یک جامعه دریایی با آینده‌ای مشترک است.

جنگ کریدورها به شراکت‌های جدید خواهد انجامید؟

آنچه که ترامپ به قصد فشار به ایران در حال اعمال است، تا حدی سیاست‌های آمریکا برای دور کردن روسیه از چین و کنترل نفوذ چین بر کریدورهای تجاری را به بحران می‌برد.

در حوزه استراتژیک ایران و راه‌های دریایی و زمینی آن، جنگ بر سر دو کریدور جریان دارد. کریدور شمال-جنوب (NSTC) مسیری است که از بندرعباس به تهران و سپس به بنادر و راه‌های اطراف دریای خزر و محور ارس متصل می‌شود. این کریدور شامل بنادر کلیدی مانند بندرعباس، چابهار، بوشهر، امام خمینی و انزلی است. مزایای آن، شامل کوتاه‌ترین مسیر اتصال هند به روسیه و اروپاست و این دلیل سرمایه‌گذاری هند در چابهار نیز هست.

کریدور شرق-غرب، مسیری است که از سرخس به تهران و سپس به گمرک بازرگان متصل می‌شود. با توجه به اینکه کریدورهای مشابه در پاکستان با سرمایه‌گذاری چین در حال شکل‌گیری هستند، این کریدور در ایران به عنوان راه اتصال چین به اروپا شناخته می‌شود.

اگر یکی از اهداف سیاست‌ خارجه دوران ترامپ، دور کردن روسیه از چین باشد، برنامه لغو معافیت تحریمی بندر چابهار ممکن است با مشکلاتی در ارتباط با هند همراه شود. ایالات متحده با اعمال محدودیت‌های تجاری علیه بندر چابهار، می‌تواند تأثیرهای منفی بر منافع تجاری هند بگذارد. اگر هند در چابهار با چین جایگزین شود، آمریکا در رقابت با چین در کنترل حوزه ژئواستراتژیک اتصال اقیانوس هند به کریدور شرق-غرب ایران شکست خورده است.

از سوی دیگر، برای فشار به شراکت چین و پاکستان، رابطه تجاری هند با روسیه می‌توانست کمک‌ آمریکا باشد. اما اکنون، با فشار بر هند و کاهش نفوذ این کشور در کریدوری که زمینی هند را به روسیه متصل می‌کند، خلأ ایجاد شده می‌تواند توسط چین پر شود. اینجاست که باید دید آیا جنگ کریدورها به شراکت‌های جدید خواهد انجامید یا نه.