اقتصاد سینما در سایه جنگ تجاری: جدال هالیوود و پکن

ساعاتی پس از آنکه دونالد ترامپ تعرفه‌های بی‌سابقه ۱۲۵ درصدی بر محصولات چینی وارداتی به آمریکا اعمال کرد، چین اعلام کرد که تعداد فیلم‌های آمریکایی مجاز برای اکران در این کشور را بیشتر از قبل محدود خواهد کرد. اداره سینمایی چین روز پنجشنبه در بیانیه‌ای گفت:

این اقدام، بازتابی از اقدام تلافی‌جویانه‌ای است که دو وبلاگ‌نویس بانفوذ چینی اوایل این هفته پیشنهاد کرده بودند و هشدار داده بودند که «چین ابزارهای زیادی برای مقابله‌به‌مثل در اختیار دارد». لیو هونگ (سردبیر ارشد شینخوانت، وب‌سایت خبرگزاری دولتی شینخوا) و رن یی (نوه رن ژونگی، دبیرکل پیشین حزب کمونیست در گوانگدونگ)، هر دو پیشنهاد یکسانی را مطرح کرده بودند که شامل کاهش شدید واردات فیلم‌های آمریکایی و همچنین بررسی بیشتر منافع مالکیت فکری شرکت‌های آمریکایی فعال در چین می‌شد.

بهره‌گیری از ابزارهای فرهنگی

اقدام چین در کاهش اکران فیلم‌های آمریکایی، فراتر از یک پاسخ تجاری، نشان‌دهنده بهره‌گیری از ابزارهای فرهنگی برای مقابله با فشارهای سیاسی-اقتصادی آمریکاست. چین با کنترل بازار سینمایی خود ـ که دومین بازار بزرگ جهان است ـ نه‌تنها از صنعت فیلم داخلی حمایت می‌کند، بلکه پیامی سیاسی به هالیوود و دولت آمریکا می‌فرستد: دسترسی به مخاطبان چینی، امتیازی یک‌طرفه نیست که آمریکا بتواند آن را بی‌‌پاسخ بگذارد. این تصمیم همچنین می‌تواند بهانه‌ای برای تشدید محدودیت‌ها بر شرکت‌های آمریکایی فعال در چین، از جمله در حوزه مالکیت فکری باشد.

پکن پیش از این نیز در اختلافات سیاسی با غرب، از دیپلماسی فرهنگی استفاده کرده، مثلاً در سال ۲۰۱۷ پس از تنش بر سر «THAAD» با کره‌جنوبی، اکران فیلم‌های کره‌ای را محدود کرد. حالا با هدف قراردادن هالیوود، هم از صنعت سینمای داخلی حمایت می‌کند و هم هزینه‌های سیاسی برای آمریکا افزایش می‌دهد.

چین به‌عنوان دومین بازار بزرگ سینمایی جهان، با کاهش سهم فیلم‌های آمریکایی ضربه‌ای جدی به هالیوود وارد کرده است. به گزارش بلومبرگ، این تصمیم بلافاصله موجب کاهش ارزش سهام غول‌های سینمایی مانند دیزنی، پارامونت و وارنر برادرز شد. در حالی که فیلم‌هایی مانند «A Minecraft Movie» اخیراً در چین ۱۴٬۵ میلیون دلار فروش داشتند (۱۰٪ از فروش جهانی)، این رقم در مقایسه با فروش میلیاردی تولیدات داخلی چین مانند «نئوژا ۲» ناچیز به نظر می‌رسد.

طی سه دهه اخیر، تعداد فیلم‌های آمریکایی در چین از اوج ۶۰ عنوان در سال ۲۰۱۸ به کمتر از ۲۰ عنوان در ۲۰۲۴ کاهش یافته است. این روند همزمان با رشد چشمگیر سینمای داخلی چین بوده که نمونه بارز آن انیمیشن «نئوژا ۲» است. این فیلم با فروش ۱٬۸ میلیارد دلاری در چین و ۲ میلیارد دلاری در سطح جهانی، نه تنها رکوردهای تاریخی را شکست، بلکه نشان داد چین دیگر نیازی به تکیه بر هالیوود ندارد.

انیمیشن «نئوژا ۲» که دنباله‌ای بر انیمیشن موفق «نئوژا» (۲۰۱۹) محسوب می‌شود، داستان نبرد یک کودک اسطوره‌ای چینی به نام نژا و متحدش اوبینگ را برای بازسازی جسم فیزیکی خود و تغییر سرنوشتشان روایت می‌کند. این فیلم با ترکیب جلوه‌های بصری خیره‌کننده، روایتی مدرن از اساطیر سنتی چین و مضامین جهانی مانند مبارزه با سرنوشت، توانست در گیشه جهانی رکوردشکنی کند. از جمله دلایل موفقیت این انیمیشن می‌توان به تلفیق فرهنگ سنتی و مدرن، حمایت داخلی بی‌سابقه مخاطبان چینی (۹۸٪ فروش در چین)، پیشرفت‌های فنی با مشارکت ۱۳۸ استودیو انیمیشن و ۲۰۰۰ شات جلوه‌های ویژه، و زمان اکران همزمان با جشن‌های سال نوی چینی اشاره کرد. این موفقیت، نمادی از رشد صنعت انیمیشن چین و کاهش وابستگی به هالیوود است. 

کاهش وابستگی به محتوای غربی

این تحولات بخشی از استراتژی هدفمند چین برای خودکفایی فرهنگی و کاهش وابستگی به محتوای غربی است. با کنترل ۴۰٪ از بازار انیمیشن جهان و تولید آثاری که از نظر هنری و تجاری با هالیوود رقابت می‌کنند، پکن به وضوح پیام داده که دسترسی به بازار چین امتیازی یک‌طرفه نیست. این رویکرد نه‌تنها صنعت رسانه‌ای چین را تقویت کرده، بلکه آن را به ابزاری مؤثر در دیپلماسی اقتصادی تبدیل کرده است.

با این حال، بسیاری بر این باور بودند که مجموعه‌ای از فیلم‌های پرفروش آینده هالیوود، درآمدهای پایان سال چین را به‌طور قابل توجهی افزایش خواهد داد، به‌طوری که ورایتی پیش‌بینی می‌کند مجموع فروش سال ۲۰۲۵ به ۷٬۶ میلیارد دلار برسد، که به طور چشمگیری از ۵٬۸ میلیارد دلار سال ۲۰۲۴ بیشتر است. فیلم‌هایی از جمله مأموریت غیرممکن ـ محاسبه نهایی، سوپرمن، رستاخیز دنیای ژوراسیک و آواتار: آتش و خاک، با در نظر گرفتن اکران در چین، ساخته و ویرایش شده‌اند.

چالش‌های هالیوود در بازار چین

هالیوود در سال‌های اخیر، بازار سینمای چین را به عنوان یک منبع درآمد بسیار مهم در نظر گرفته و در نتیجه، در فرآیند ساخت و ویرایش فیلم‌های خود، به سلیقه و ملاحظات مخاطبان چینی توجه ویژه‌ای نشان داده است. این توجه شامل حذف یا تغییر محتوای حساس از نظر سیاسی یا فرهنگی، افزودن عناصر فرهنگی مرتبط با چین، همکاری با عوامل چینی در تولید فیلم و برنامه‌ریزی زمان اکران به منظور بهره‌مندی از زمان‌های اوج تقاضا در بازار چین است. به عبارت دیگر، فیلم‌هایی مانند «مأموریت غیرممکن ـ محاسبه نهایی» و «آواتار: آتش و خاک» با در نظر گرفتن این ملاحظات ساخته و ویرایش شده‌اند تا برای مخاطبان چینی جذاب‌تر باشند و احتمال موفقیت آن‌ها در گیشه چین افزایش یابد.

سلیقه مخاطب چینی در سینما به‌طور کلی شامل علاقه‌مندی به جلوه‌های ویژه و صحنه‌های اکشن، داستان‌های خانوادگی و مثبت، فیلم‌های علمی ـ تخیلی و فانتزی با جلوه‌های ویژه جذاب و ارزش‌های فرهنگی است. هالیوود با در نظر گرفتن این سلیقه‌ها، تلاش می‌کند تا فیلم‌هایی را تولید کند که برای مخاطبان چینی جذاب باشند و در نتیجه، بتواند از بازار بزرگ سینمای چین بهره‌مند شود.

توجه هالیوود به بازارهای بدیل

از سمت دیگر هالیوود هم دست روی دست نگذاشته است: استودیوهای آمریکایی نظیر دیزنی، پارامونت و وارنر برادرز که سابقاً از بازار پرسود چین بهره‌مند بودند، اکنون با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند. این استودیوها در حال بازنگری استراتژی‌های خود هستند. به عنوان مثال، وارنر برادرز به دنبال گسترش حضور در بازارهای آسیای جنوب شرقی و هند است، در حالی که دیزنی در حال تمرکز بر پلتفرم‌های پخش آنلاین مانند دیزنی پلاس برای دسترسی به مخاطبان جهانی است. پارامونت نیز در تلاش است با تولید محتوای متنوع‌تر، بازارهای جدیدی را جذب کند. با این حال، ضرر و زیان اقتصادی وارد شده به این استودیوها قابل توجه است. برای مثال، کاهش فروش فیلم‌هایی مانند «A Minecraft Movie» در چین، نشان‌دهنده تأثیر منفی محدودیت‌های اعمال شده است. استودیوها در تلاشند با کاهش وابستگی به بازار چین و تنوع بخشیدن به منابع درآمدی خود، این ضرر و زیان را جبران کنند.

در نهایت، باید به این نکته توجه داشت که محدودیت‌های اعمال شده بر فیلم‌های آمریکایی در چین، تنها یک جنبه از پیچیدگی‌های روابط فرهنگی و اقتصادی بین دو کشور است. سانسور فرهنگی در جمهوری خلق چین، که به‌طور مداوم محتوای خارجی را برای مطابقت با ارزش‌ها و دیدگاه‌های حزب حاکم تعدیل می‌کند، نقشی اساسی در این محدودیت‌ها ایفا می‌کند. این رویکرد، نه تنها دسترسی مخاطبان چینی به فیلم‌های آمریکایی را محدود می‌کند، بلکه بر محتوای تولید شده توسط استودیوهای هالیوود نیز تأثیر می‌گذارد، زیرا آن‌ها تلاش می‌کنند تا فیلم‌های خود را با قوانین سانسور چین سازگار کنند. با این حال، با توجه به رشد سینمای داخلی چین و تنوع سلیقه مخاطبان، هالیوود باید به دنبال راهکارهای جدیدی برای حفظ جایگاه خود در این بازار مهم باشد.