پیکاسو در تهران: نمایشی از آثار دیده نشده و بحث‌های سانسور

۱۸ اسفند سال گذشته، خبرگزاری دولتی ایرنا با انتشار خبر دیدار معاون امور هنری وزیر ارشاد و سفیر اسپانیا به دلیلِ تمایل ایران برای «توسعه فعالیت‌های مشترک فرهنگی هنری دو کشور ایران و اسپانیا در دیگر حوزه‌های هنری» اعلام کرد که به‌زودی نمایشگاهی از آثار دیده نشده پیکاسو در موزه هنرهای معاصر ایران برپا می‌شود. این نمایشگاه از اواخر اسفند سال گذشته افتتاح شد و تا ۳۱ اردیبهشت ماه پذیرای بازدیدکنندگان است. بنا بر گزارش‌ها، استقبال از نمایشگاه به‌خصوص از سوی نسل جوان بسیار خوب و در روزهای نوروز غافلگیرکننده بوده است.

بنا به گفته‌ی سرپرست موزه‌های هنرهای معاصر، «از ۲۱ اسفند تا ۱۵ فروردین بیش از ۵۵ هزار نفر از این نمایشگاه بازدید کرده‌اند. این آمار برای موزه هنرهای معاصر رقم قابل توجهی است چرا که کمتر سابقه این حجم از بازدید و استقبال را برای نمایشگاه‌های مختلف داشته است.» (نقل از ایسنا)

پیکاسو در تهران

به لطف دنیای مجازی و همه‌گیری رسانه حالا کمتر کسی هست که نام پیکاسو به گوشش نخورده باشد، به‌خصوص اگر از نسل جوان باشد. نام‌آشنایی پیکاسو هم البته یکی از دلایل استقبال از نمایشگاه آثار دیده نشده‌ی اوست. همان‌طور که پنهان ماندن این گنجینه از دسترس عموم تاکنون تشنگی هنردوستان را به دیدن و غور در آثار پیکاسو دعوت می‌کند. در این نمایشگاه بیش از ۶۰ اثر از پیکاسو عرضه شده است که در آن آثار شاخصی همچون همچون «نقاش و مدلش»، «پنجره‌ای باز به خیابان پنتی‌یور»، «بابون و بچه‌اش»، و «زن گریان» و «گرنیکا» به نمایش درآمده‌اند. بعضی آثار به نمایش درآمده، توسط خود هنرمند بازآفرینی شده و از این رو در معرفی آثاری که نسخه‌های متعدد دارد، توضیح داده شده که نسخه‌‌ی به نمایش درآمده، نسخه‌ی چندم از اثر است. مثلاً از تابلوی «زن گریان» نسخه‌های ۱، ۳ و ۴ در نمایشگاه است.

مهم‌ترین بخش این نمایشگاه، نمایش مجموعه‌ی نفیس این نقاش به نام «تروماکیا» یا همان «هنر گاوبازی» است که شامل ۲۶ اثر آکواتینت است که به شکل رزومه تصویری، (پورتفولیو)، با ۲۶۱ ادیشن ارائه شده است تا بیننده با روند جزئیات خلق اثر آشنا شود. این مجموعه جز در موزه هنرهای معاصر ایران در چند موزه‌ی بزرگ جهان همچون موزه Moma (موما) سابقه داشته و اولین بار است که در ایران به نمایش درمی‌آید. می‌توان گفت روح نمایشگاه آثار پیکاسو را این مجموعه تشکیل می‌دهد که نمایش آن با همکاری وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، کاخ موزه نیاوران و موزه هنرهای معاصر بوده است. راهنمای موزه در توضیح این اثر می‌گوید که این مجموعه را فرح دیبا در قبل از انقلاب گردآورده و تا امروز به نمایش عموم درنیامده است. استفاده از ویدئو پروجکتور‌ها و استامپ برای تجربه بیننده از اثر گاوبازی و... از دیگر کارهایی است که نمایشگاه آثار پیکاسو را زنده و پویا کرده و مورد استقبال وسیع بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

تابلوی گرنیکا، یکی از چند اثر جهانی شده‌ی پیکاسو محسوب می‌شود که بیننده در برابر آن در سکوت عمیق فرو می‌رود. اگرچه دیدن این اثر در ابعاد بزرگ (و نه ابعاد واقعی آن که ۵/۳ در ۷/۷ متر است) بسیار تاثیرگذار است، با این حال به کمک ویدئو پروژکتور نه تنها روند خلق اثر، بلکه تاریخچه جنگ داخلی اسپانیا و نگاه نقاش را به آن ویرانی هولناک برای بینندگان توضیح می‌دهد.

یکی از آثار کمتر شناخته شده پیکاسو که در این نمایشگاه در معرض دید قرار گرفته، تصویرپردازی کتاب طبیعت‌شناس فرانسوی است به نام ژرژ کنت لویی دوبوفون که گفته می‌شود آثار او بر مطالعات چارلز داروین تأثیر چشمگیری داشته است. از آنجا که این مجموعه به روش چاپ دستی اجرا شده، برای نسل جوان بسیار جذاب است. پیکاسو در تصویرسازی این کتاب، رویکرد علمی را کنار گذاشته است و با نگاهی شاعرانه به خلق موجوداتی «خیال‌انگیز، ساده‌پردازانه و پر از حرکت» دست زده است که می‌توان رگه‌هایی از اساطیر یونان را در آن دید. تکنیک به کار رفته در این طراحی‌ها به هنرمند امکان به‌کارگیری خطوط سیال و آزاد را داده و از این‌روست که در زمان خود، این نوع تصویرگری حیوانات، ابداعی چشم‌نواز و جدید به‌شمار می‌آمده است. جالب توجه اینکه پیکاسو در دوران اشغال فرانسه توسط آلمان نازی این کتاب را تصویرگری کرده است. کتاب‌های دیگری نیز در نمایشگاه دیده می‌شود مثل تصویرگری یکی از رمان‌های بالزاک که دیدن آن حتی برای نقاش‌ها و گرافیست‌ها تازگی داشته و بسیار آموزنده است.

در کنار آثار پیکاسو، آثار برخی هنرمندان ایرانی و خارجی به نمایش گذاشته شده است. از میان نقاشان ایرانی، آثار بهرام دبیری، بهمن محصص، جلیل ضیاپور، محسن وزیری مقدم، محمدعلی شیوایی (کاکو)، گارنیک درهاکوپیان، هانیبال الخاص و پروانه اعتمادی دیده می‌شود و از بین هنرمندان خارجی، آثاری ژرژ براک، رابرت دلونه، فرنان لژه، فرانتیشک کوپکا و خوان میرو به نمایش درآمده و تا ۳۱ اردیبهشت ماه برای دیدن این آثار فرصت هست.

تشنگی دیدن هنر بخشی از سفر است

در همه جای دنیا دیدن موزه‌ها می‌تواند بهترین کار برای پر کردن بخشی از اوقات فراغت باشد. کسانی که به فرهنگ و هنر اهمیت می‌دهند و با نگاه به آثار هنری سعی دارند همچنان که به بخشی از تاریخ هنر نگاه می‌کنند، دانش و درک هنری خود را محک زده یا بیشتر کنند. صرف نظر از هنرجویان، کسانی که به دیدن موزه‌ها و نمایشگاه‌های هنری اهتمام دارند، هنرمندان و پژوهشگران آثار هنری‌اند؛ کسانی که به اهمیت هنر در رشد و بالندگی خود پی برده‌اند. گذشته از این، چند عامل دیگر در بازدید از این نمایشگاه می‌تواند اثرگذار باشد.

مسافران نوروزی تهران از بازدیدکندگان اصلی موزه در روزهای نوروز بوده‌اند و برای کسی که به تهران سفر می‌کند، سفر فرصتی مغتنم است برای دیدن، تجربه کردن و رفتن به جاهایی که در شهرستان‌ها دسترسی به آن ممکن نیست. گذشته از آن، وضعیت بد اقتصادی مردم را به این فکر رسانده که به جای سفرهای خارجی و لذت بردن از دیدن نمایشگاه‌های هنری در غرب، می‌توان از آنچه که در دسترس قرار گرفته، رویاپردازی کرد و استفاده برد. وقتی به راننده تاکسی که مسافرانی را به سمت موزه هنرهای معاصر می‌برد، می‌گویم که جلو نمایشگاه پیاده می‌شوم، مشتاقانه از تک‌تک مسافران می‌پرسد آیا نمایشگاه پیکاسو را دیده‌اند؟ خانم مسنی که جلو نشسته بود، در پاسخ جواب داد: «پیکاسو؟ اینجا؟» و راننده جواب داد: «بله، همین‌جا بیخ گوش ما و من هنوز فرصت نکرده‌ام ببینم.» مرد جوانی از عقب اشاره کرد که او نمایشگاه را دیده و قصد دارد بار دیگر هم برود ببیند. راننده می‌گفت: «به جای اینکه پول خرج کنیم و برویم خارج، می‌توانیم همین‌جا کارهای پیکاسو را ببینیم.» البته تردید نیست که نام‌آشنا بودن پیکاسو در شکل‌گیری صف بلند جوانان برای ورود به موزه‌ی هنرهای معاصر تهران موثر بوده، اما مهم‌ترین دلیلی که بازدیدکنندگان را به نمایشگاه می‌کشاند، گذشته از جنبه هنری نقاشی‌های به نمایش درآمده، پنهان ماندن این گنجینه هنری تاکنون بوده است. مردم مشتاقند بینند آنچه که به اسم گنجینه هنرهای معاصر توسط فرح دیبا جمع‌آوری شده و بعد از انقلاب از دسترس عموم خارج شده دقیقا چیست و چرا تاکنون نمایش داده نشده است!

کیفیت نمایشگاه

سفیر اسپانیا ضمن ابراز خوشحالی از این رویداد و رویدادهای مشابه، گفته است «به زمان نیاز داریم که بتوانیم براساس بررسی و برنامه‌ریزی به اهداف مشترک خوبی دست پیدا کنیم.» اشاره به زمان، موضوع و مؤلفه‌های بیشتری را دربرمی‌گیرد و یکی از آن‌ها یافتن راه برای خلاصی از سانسوری است که از اول انقلاب تاکنون توسط وزارت ارشاد به‌طور کلی بر هنر و اینجا به شکل خاص بر هنرهای تجسمی تحمیل شده و آثار برجسته‌ی این هنر را همچون موسیقی از دسترس عموم مردم دور کرده و اگر هم نمایشگاهی از آثار هنرمندان خارجی برگزار می‌شود، با جرح، تعدیل و سانسور صورت می‌گرفته و مجموعه‌ی آثار هنرمند را ناقص می‌کرده است. درباره هنرمندان ایرانی که می‌توان گفت چه بسیار هنرمندانی که اجازه انتشار آثار خود را به دست نیاورده‌اند.

نمایشگاه آثار پیکاسو برخلاف نمایشگاه قبلی موزه هنرهای معاصر در پاییز سال گذشته به نام «چشم در چشم»، یک ویژگی برجسته داشت و آن به نمایش گذاشتن بدون هراس آثاری از پیکاسو بود که در آن بدن زنانه را ترسیم کرده است. شاید در ابتدا به نظر برسد که فرم کار پیکاسو و مدرن بودن آثار او که بدن را دفرمه می‌کند، دست سانسورگران را برای حذف این آثار بسته است، اما تابلوی معروف دوشیزگان آوینیون در کنار ویدئوآرتی که این اثر و دیگر آثار پیکاسو را توضیح می‌داد، راه بر این ظن می‌بندد.

یک امیدواری

در مجموع نمایش آثار پیکاسو در موزه‌ی هنرهای معاصر تهران، فرصت خوبی برای دیدن برخی از مشهورترین آثار این نقاش برجسته و شناخته شده است. بازدید نسل جوان از این نمایشگاه موجب مسرت است، از این نظر که نسل جوان متوجه اهمیت این آثار شده و همین استقبال شاید موزه‌ی هنرهای معاصر تهران را ترغیب کند که درهای بسته‌ی گنجینه‌ی خود را به روی علاقه‌مندان باز کند. اگرچه جسته‌گریخته در طول سال‌ها، گاهی خبری از گنجینه‌ی پنهان شده در موزه‌ی هنرهای معاصر تهران به سطح خبرها رسیده، شاید روزی درهای این گنجینه باز و نقاشی‌های دیده نشده، به علاقه‌مندان نشان داده شود. به راستی اگر یک تابلو نقاشی در پستو پنهان باشد و کسی آن را نبیند، بود و نبود آن چه تفاوتی خواهد داشت؟