مسأله فلسطین و سرنوشت مبهم برجام

دور جدید خشونت‌های دولت اسرائیل علیه فلسطینی‌ها و جنگ دوباره در غزه، مسأله فلسطین را به بخشی از تحلیل‌ها درباره سرنوشت «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) بدل کرده است. تحلیل‌های منتشرشده اما هر چه بیشتر بر ابهام درباره سرنوشت برجام می‌افزایند. آیا خشونت‌ها از سوی دولت اسرائیل که دیده‌بان حقوق بشر دو هفته پیش آن را یک «دولت آپارتاید» خواند و از مخالفان سرسخت احیای برجام است، کار رسیدن به توافق در وین را دشوارتر کرده است؟

شماری از نمایندگان طیف چپ دموکرات‌ها و بخش زیادی از بدنه اجتماعی جوان این حزب منتقد اسرائیل هستند و هرچند دولت جدید ایالات متحده به ریاست‌جمهوری جو بایدن دولتی متمایل به چپ توصیف می‌شود، پاسخ رسمی کاخ سفید در برابر خشونت‌های اسرائیل حمایت از «حق دفاع از خود» این دولت بوده است. به همین ترتیب، جمهوری اسلامی به ارسال سلاح به گروه حماس در غزه متهم شده و تحلیلگران نزدیک به جمهوری‌خواهان آمریکا رویدادهای فلسطین را دلیلی برای بازنگشتن به برجام می‌دانند.

روزنامه محافظه‌کار وال استریت ژورنال در سرمقاله خود دراین‌باره با دفاع تمام قد از دولت راست‌گرای بنیامین نتانیاهو می‌نویسد:

با وجود این، شمار کشته‌شدگان غیرنظامی در نوار غزه بر اثر حمله‌های هوایی اسرائیل (حدود ۲۰۰ فلسطینی از جمله ۵۸ کودک) ۲۰ برابر کشته‌شدگان در اسرائیل در اثر حمله راکتی حماس (۱۰ کشته از جمله دو کودک) است.

وال استریت ژورنال در سرمقاله‌اش اما حمله موشکی حماس را که پس از درگیری‌ها بر سر تخلیه اجباری فلسطینیان از اورشلیم (بیت‌المقدس) شرقی آغاز شد، نقشه ایران برای بر هم زدن «توافق ابراهیم» بین اسرائیل و شماری دولت عربی ــ امارات متحده عربی و بحرین و سودان ــ می‌خواند:

وال استریت ژورنال به این ترتیب استدلال می‌کند که دولت بایدن باید با توجه به این موارد از بازگشت به برجام خودداری کند.

سیمون تیسدال، از دبیران ارشد روزنامه بریتانیایی «گاردین» نیز در ستونی به سوء ظن‌ها به جمهوری اسلامی در مسأله فلسطین در کنار دیگر موارد اشاره می‌کند:

به نوشته این تحلیلگر، کسانی که انگشت اتهام را به سوی ایران می‌گیرند، چند دلیل دارند:

با وجود این، نباید از خاطر برد که آغاز تنش‌ها تخلیه اجباری ساکنان شیخ جراح از خانه‌هایشان بود؛ سیاستی در ادامه سیاست بیرون راندن فلسطینی‌ها برای غصب زمین‌شان که از «روز نکبه» در ۱۹۴۸ جریان داشته است.

مذاکرات دوستان عرب جدید اسرائیل با ایران

هرچند تحلیل‌های بالا از احتمال تلاش جمهوری اسلامی برای برهم زدن «جبهه واحد اسرائیل و دولت‌های عربی» شکل‌گرفته در توافق ابراهیم علیه ایران سخن می‌گوید، الی لیک، تحلیلگر محافظه‌کار بلومبرگ خبر داده است که عربستان سعودی ۲۰۱۹ نیز مذاکرات مستقیم با ایران را ترتیب داده بود و امارات نیز اکنون در حال مذاکره با جمهوری اسلامی است.

سه سال پیش محمد بن سلمان ولیعهد سعودی گفته بود که علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی «هیتلر را روسفید می‌کند». یک ماه پیش اما خود او با تغییر موضعی آشکار از میل به داشتن «روابط خوب» با ایران سخن گفت. به همین خاطر الی لیک این تغییر گفتار را «عقب‌نشینی گفتاری» می‌خواند و یک دلیل آن را تغییر دولت در واشنگتن.

اما به نوشته این تحلیلگر، دلیل یادشده توضیح‌گر همه چیز نیست:

الی لیک می‌نویسد که دولت ترامپ پس از آن به عربستان گفت که عجله نکند، قاسم سلیمانی را در عراق ترور کرد و نیروهایش در خاورمیانه را افزایش داد. اما دولت بایدن عربستان را به پیگیری گفت‌و‌گوها با ایران تشویق کرده.

امارات متحده عربی نیز، به نوشته الی لیک، در حال پیگیری دیپلماسی چراغ خاموش با ایران است:

این تحلیلگر اما با اشاره به دشمنی ایران و اسرائیل می‌نویسد که سرنوشت توافق ابراهیم بین دولت‌های عربی و اسرائیل به این بستگی دارد که «دوستان عرب جدید اسرائیل این موضوع را بفهمند که غذا دادن به کروکودیل ایران تنها اشتهایش را بازتر می‌کند».

پیش از آغاز خشونت‌ها در فلسطین و اسرائیل، نمایندگان دولت دموکرات آمریکا به خاورمیانه سفر کرده بودند تا خیال متحدان عرب و اسرائیلی در مورد احیای احتمالی برجام را آسوده کنند.

۱۱ مه، فرانک مک‌کنزی فرمانده ستاد فرماندهی مرکزی ارتش ایالات متحده (سنت‌کام) نیز در گفت‌و‌گویی با العربیه خبرگزاری حکومتی عربستان بار دیگر تأکید کرد که در تقابل با ایران، «همه گزینه‌ها روی میز است».

مک‌کنزی به العربیه گفت ایران هنوز «بزرگترین تهدید» برای ثبات منطقه است، هرچند واشنگتن به دنبال جنگ با جمهوری اسلامی نیست. او با اشاره به مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا از خلال شرکای برجام در وین گفت:

فرمانده آمریکایی هشدار نیز داد:

شهروندان اسرائیل چه می‌گویند؟

دولت بنیامین نتانیاهو یکی از بزرگترین مخالفان احیای برجام است. شهروندان اسرائیلی نیز گویا با حمله نظامی به ایران در صورت احساس خطر موافقند.

دورین هورشیگ، پژوهشگر مطالعات امنیت در «بولتن دانشمندان اتمی» ۱۴ مه نتایج یک نظرسنجی را منتشر کرد که همراه با «میدگام» (Midgam)، یک شرکت نظرسنجی اسرائیلی انجام داده است. او نتیجه نظرسنجی را چنین شرح می‌دهد:

هورشینگ در توضیح حمایت اسرائیلی‌ها از حمله اتمی به ایران به «نظریه مدیریت وحشت» (Terror Management Theory) رجوع می‌کند که بنا به آن، وقتی افراد به مرگ خودشان فکر می‌کنند، کمتر از ریسک پرهیز دارند و به حمایت از حمله افراطی به هر آنچه جهان‌بینی‌شان را تهدید کند، می‌پردازند.

این پژوهشگر هشدار می‌دهد که نمی‌توان روی مردم اسرائیل به عنوان نیرویی جهت محدودکردن جنگ‌طلبی رهبران اسرائیل حساب باز کرد. او به همین خاطر می‌نویسد «برای پرهیز از یک درگیری شدید، به نفع اسرائیل است که از گام‌های دیپلماتیک» و احیای برجام حمایت کند.

دورنمای فعلی برجام

هیچ چیز مشخص نیست. اگرچه چند هفته پیش گزارش‌ها از توافقی قریب‌الوقوع خبر می‌داد، چنین اتفاقی رخ نداده است.

جیسون رضاییان، ستون‌نویس واشنگتن‌پست که مدتی در ایران زندان بود و در جریان مبادله زندانیان برجام آزاد شد، دراین‌باره می‌نویسد:

به نوشته رضاییان، مقام‌های دولت بایدن به دلیل انتخابات پیش رو در ایران با احتیاط بسیار زیاد در مسیر مذاکرات حرکت می‌کنند.

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی نیز دوشنبه ۲۷ اردیبهشت در نشست خبری گفت که هنوز توافق اولیه‌ای ــ بر خلاف گزارش‌های ابتدایی از وجود چنین چیزی ــ در کار نیست. او که با آرزوی آزادی فلسطین نشست خبری‌اش را آغاز کرد، درباره برجام گفت:

به نظر می‌رسید دولت بایدن استراتژی «کمتر در ازای کمتر» را برای دستیابی به توافق در پیش گرفته باشد. دنیس راس، یک دیپلمات کهنه‌کار آمریکایی ژانویه سال جاری این استراتژی را چنین توضیح داده بود: لغو بخشی از تحریم‌ها در برابر بازگشت ایران به بخشی از تعهدات برجامی. راس این پیشنهاد را با مثالی چنین صورت‌بندی کرده بود:

اما حالا به نظر می‌رسد این استراتژی به مشکل برخورده. هنری سوکولسکی، مدیر اجرایی سازمان غیردولتی «مرکز آموزش سیاستگذاری عدم اشاعه تسلیحات اتمی» و جان اسکاپاکان، پژوهشگر این مرکز در مقاله مشترکی استراتژی «بیشتر در برابر بیشتر» را پیشنهاد داده اند.

آنها در ستونی برای «الجزیره» نسبت به تنش بین ایران و اسرائیل در سرنوشت برجام حتی پس از بازگشت به آن هشدار می‌دهند:

این دو پژوهشگر می‌نویسند که آمریکا باید توافقی امضا کند که به عربستان و اسرائیل اطمینان دهد ایران پس از امضای توافق بمب نخواهد ساخت و به ایران اطمینان دهد که اسرائیل به این کشور حمله نخواهد کرد.

استراتژی «بیشتر در برابر بیشتر» آنها اما بسیار پیچیده و ایده‌آل‌گراست. آنها می‌گویند ایران باید غنی‌سازی در خاک خودش را متوقف کند درست همان‌طور که امارات متحده به عدم غنی‌سازی یا پردازش دوباره مواد هسته‌ای با قابلیت تولید سوخت رآکتور هسته‌ای یا تسلیحات اتمی متعهد شده؛ یا همان تعهدی که ایالات متحده از عربستان سعودی درخواست کرده است.

آنها برای عملی‌شدن چنین خواسته‌ای از ایران پیشنهاد میانجیگری آمریکا برای مذاکرات غیرمستقیم بین تهران با دولت‌های عربی و اسرائیل را داده اند و سپس پیشنهاد می‌دهند که عربستان در ازای پذیرفتن این خواسته از سوی ایران آن را بپذیرد، ریاض و ابوظبی به جای خریدن جنگنده‌های تهاجمی تسلیحات نظامی تدافعی بخرند، اسرائیل به سمت خلع سلاح هسته‌ای گام بردارد و بخت هسته‌ای شدن دیگر دولتها همچون ترکیه و مصر نیز با محدودیت‌ها و استانداردهای تعیین‌شده از میان برود. اما آیا خاورمیانه آماده پذیرفتن چنین عقلانیتی است؟