مذاکرات برجام:‌ پیش‌بینی‌ها چیست؟

هفتمین دور از مذاکرات احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دوشنبه ۲۹ نوامبر / ۸ آذر در وین آغاز می‌شود. ایران در پایتخت اتریش با گروه ۱+۴ (چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا + آلمان) به طور مستقیم مذاکره می‌کند. اما طرف اصلی، ایالات متحده، در مذاکره‌ حضوری غیرمستقیم دارد. بنا به گزارش‌ها، یک مقام اروپایی از این اتاق به آن اتاق می‌رود تا مذاکره غیررسمی بین تهران و واشنگتن را ممکن کند.

پیش‌بینی اصلی اغلب تحلیلگران از نتیجه این مذاکرات یک توافق «کمتر در برابر کمتر» است؛ البته اگر تهران اساساً خواهان توافق باشد. مقام‌های جمهوری اسلامی اما تا کنون با چنین توافقی مخالفت کرده اند.

مذاکرات پس از دورانی پرتنش

مذاکرات پس از دورانی پرتنش بین جمهوری اسلامی و اسرائیل آغاز می‌شود. حمله‌های سایبری دو طرف علیه یکدیگر اخیراً ابعادی تازه یافتند، پمپ بنزین‌های ایران از کار افتاد و در اسرائیل اطلاعات کاربران یک وب‌سایت «دیتینگ» به بیرون درز کرد. پیش از آن، اسرائیل به حمله به پایگاه‌های وابسته به ایران در سوریه ادامه می‌داد، دانشمندان هسته‌ای جمهوری اسلامی را ترور می‌کرد، و خرابکاری‌ها در تأسیسات هسته‌ای ایران نیز به آن دولت منتسب شد. ایران و اسرائیل در دریا نیز جنگ ادامه‌داری داشتند (گزارش تحقیقی زمانه دراین‌باره را بخوانید)

تنش‌ها بین ایران و آمریکا نیز کماکان ادامه داشت، اما نه به شدت دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ. عراق کارزار اصلی کشمکش‌های دو کشور بوده است. در سوریه هم آمریکا پایگاه نیروهای شبه‌نظامی تحت حمایت ایران را هدف قرار داده. در هفته‌های اخیر شاهد مواجهه دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی دریایی آمریکا در خلیج فارس و نیز پرواز بمب‌افکن‌ B-۱B آمریکایی همراه با هواپیماهایی از اسرائیل، مصر، عربستان سعودی و بحرین بر فراز تنگه هرمز بوده ایم.

همزمان تهران اجازه دسترسی نظارتی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأسیسات تسا در کرج را هم نداد. رافائل گروسی مدیرکل آژانس پس از سفر هفته گذشته به ایران با دست خالی بازگشت و گفت که مذاکرات نتیجه نداده است. بازرسی فیزیکی شدید بازرسان آژانس نیز پیشتر به تنش بین جمهوری اسلامی و آژانس دامن زده بود.

ایران نیز با غنی‌سازی ۶۰ درصدی و تولید اورانیوم فلزی و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته از حدود برجام تخطی کرده. سه کشور اروپایی در بیانیه مشترکشان پس از سفر رافائل گروسی اعلام کردند که غنی‌سازی ۲۰ و ۶۰ درصدی اورانیوم در ایران توجیه غیرنظامی ندارد و برای کشوری که سلاح‌های هسته‌ای ندارد، بی‌سابقه محسوب می‌شود. آنها از اقدامات تحقیق و توسعه هسته‌ای ایران و نصب سانتریفیوژهای پیشرفته نیز ابراز نگرانی کردند و گفتند با ادامه این اقدامات، برجام از حیز انتفاع ساقط خواهد شد.

پیش‌بینی‌های مختلفی نیز درباره زمانی که ایران برای تولید یک سلاح هسته‌ای لازم دارد، منتشر شده است. بر أساس آنها، ایران برای ساختن یک سلاح ابتدایی اتمی بین یک تا سه سال زمان لازم خواهد داشت، هرچند می‌تواند میزان سوخت هسته‌ای مورد نیاز برای آغاز فرآیند ساختن سلاح را طی چند ماه به دست آورد.

در این شرایط، دولت جو بایدن خوشبینی کمتری نسبت به آغاز کارش درباره موفقیت مذاکرات هسته‌ای با ایران دارد. دموکرات‌ها از سوی طیف راست‌گرا و حامی اسرائیل حزب خودشان و نیز تقریباً سرتاسر حزب جمهوری‌خواه تحت فشارند تا رویکرد سختگیرانه‌تری نسبت به ایران اتخاذ کنند و به دنبال احیای برجام نباشند.

«کمتر در برابر کمتر»

اغلب تحلیلگران از توافق کمتر در برابر کمتر سخن می‌گویند؛ چیزی که محمدجواد ظریف وزیر خارجه سابق جمهوری اسلامی در نامه‌اش به مجلس تندروها (یا وصیتنامه‌ی دیپلماتیک‌اش پیش از پایان دولت روحانی) هم تقریباً به آن اشاره کرده بود. به گفته ظریف، چارچوب توافق آماده شده و آمریکا حاضر به لغو تحریم‌هاست تا دو طرف متقابلاً به برجام بازگردند. اما وزارت خارجه آمریکا آن زمان گفت که هنوز مسیر گام‌به‌گام لغو تحریم معین نشده است.

«کمتر در برابر کمتر» چیزی شبیه به توافق موقتی است که ایران و آمریکا در ۲۰۱۳ انجام دادند تا مسیر برای دستیابی به برجام در ۲۰۱۵ مهیا شود. توافق نوامبر ۲۰۱۳ در ژنو شامل توقف موقت برخی از بخش‌های کلیدی برنامه هسته‌ای ایران به ازای کاهش تحریم‌ها می‌شد.

توافق کمتر در برابر کمتر کنونی نیز ظاهراً چنین است: ایران برخی جنبه‌های برنامه هسته‌ای‌اش را محدود می‌کند، و نظارت گسترده‌تر ناظران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را ممکن می‌کند، و در ازای آنها برخی تحریم‌ها لغو خواهد شد.

ایالات متحده ظاهراً به جد به دنبال چنین توافقی است. سیمون تیسدال ستون‌نویس گاردین دراین‌باره می‌نویسد:

دولت ابراهیم رئیسی (عضو هیئت مرگ)، دست‌کم از بلندگوهای دستگاه پروپاگاندایش، وین را جایی برای اثبات گناهکاربودن آمریکا به جهان به خاطر خروج دونالد ترامپ از برجام دیده است. تقریباً همه موافقند که تصمیم ترامپ برای خروج یکجانبه از توافق و بازگرداندن تحریم‌ها اشتباه بود اما در عین حال، مطالبات جمهوری اسلامی ــ تضمین دائمی که دولت آمریکا از توافق خارج نخواهد شد و لغو تمام تحریم‌ها ــ با واقعیت‌های مذاکره جور در نمی‌آید.

برجام توافق است، نه عهدنامه. برای بدل شدن به عهدنامه، باید در سنای آمریکا تصویب شود که چنین چیزی با ترکیب فعلی ممکن نیست. به این ترتیب، بایدن نمی‌تواند از سوی دولت بعدی تضمین عدم خروج بدهد.

تمام تحریم‍ها هم به خاطر برنامه هسته‌ای نبوده و تحریم‌های حقوق بشری و مربوط به موضوع «تروریسم» هم وجود دارند که حتی اگر دولت آمریکا هم بخواهد لغوشان کند، به دلیل سیاست داخلی نمی‌تواند.

آخرین اظهارنظرهای حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه و علی باقری کنی معاون وزیر خارجه ایران و مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی نشان می‌دهد که شاید دولت رئیسی به دلیل بحران شدید اقتصادی مشتاق توافق هم باشد، هرچند خواسته‌های ایران هنوز تکرار می‌شود.

باقری کنی در ستونی برای فایننشال تایمز نوشته که ایران دو هدف از مذاکرات دارد: یکم، «لغو کامل، تضمین‌شده، و قابل راستی‌آزمایی تحریم‌ها» و «تسهیل حقوق قانونی ملت ایران برای سودبردن از دانش صلح‌آمیز هسته‌ای، به‌ویژه فناوری غنی‌سازی بسیار مهم برای اهداف صنعتی ذیل ضوابط پیمان بین‌المللی عدم گسترش (NPT)».

او بار دیگر تأکید کرده که «از نظرگاه ما، اصل "پیروی متقابل" نمی‌تواند مبنای مناسبی برای مذاکرات باشد زیرا این دولت ایالات متحده بود که یکجانبه از توافق خارج شد. ایالات متحده باید این بار نشان دهد که جدی است.»

بنا به گزارش رسانه‌های رسمی ایران، مقام‌های ایرانی می‌گویند ایالات متحده برای نشان دادن حسن نیت دارایی‌های بلوکه‌شده ایران به میزان ۱۰ میلیارد دلار را آزاد کند.

پیش از این، امیرعبداللهیان جمعه سه روز پیش از آغاز مذاکرات در تماس تلفنی با جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته بود تهران خواهان لغو همه تحریم‌هاست. اما او پس از ورود در رأس هیأت ۴۰ نفره ایران به وین در ویدئویی اعلام کرد که «ما در مذاکره برای دستیابی به توافق جدی هستیم.»

برنامه جایگزین: افزایش فشارها بر ایران

نفتالی بنت، نخست‌وزیر اسرائیل نیز یکشنبه در آستانه مذاکرات امروز هشدار داد که اسرائیل «به شدت نگران آن است» که قدرت‌های غربی در ازای محدودیت‌های نابسنده بر برنامه اتمی ایران، تحریم‌ها علیه این کشور را لغو کنند.

تنش‌ها بین تهران و واشنگتن، نپذیرفتن ایده بازگشت تدریجی، و نیز مخالفت‌های اسرائیل باعث شده که رابرت مالی فرستاده ویژه آمریکا در أمور ایران شنبه دو روز پیش از آغاز مذاکرات هشدار دهد که «اگر ایران تصور می‌کند می‌تواند این زمان [زمان مذاکرات] را برای تقویت اهرم فشار استفاده کند و سپس بازگردد و بگوید توافقی بهتر می‌خواهد، چنین چیزی کار نخواهد کرد. ما و شرکایمان چنین چیزی را قبول نخواهیم کرد.»

اگر مذاکرات در وین به نتیجه خاصی نرسد، تحلیلگران از یک برنامه جایگزین (Plan B) برای افزایش فشارها بر ایران سخن می‌گویند. این پلن بی شامل موارد زیر است: افزایش تحریم‌ها، از جمله بر فروش نفت ایران به چین که یکی از مهم‌ترین منبع‌های درآمدی تهران است؛ ادامه عملیات مخفی علیه برنامه هسته‌ای؛ و حتی حملات هوایی و موشکی در کنار اسرائیل یا در حمایت از اسرائیل.

اما در عین حال، هیچ بازیگری حتی اسرائیل هم به دنبال برافروختن یک جنگ منطقه‌ای نیست.

موانع اصلی بر سر احیای برجام

اسرائیل: نفتالی بنت نخست‌وزیر اسرائیل بارها گفته که با بازگشت به توافق برجام مخالف است. دولت اسرائیل تهدیدهای نظامی علیه برنامه هسته‌ای ایران را نیز افزایش داده. بنت هفته گذشته مدعی شد تهران «در پیشرفته‌ترین مرحله برنامه هسته‌ای خود» است و گفت: «در هر حالت، حتی اگر بازگشت به توافق ۲۰۱۵ رخ دهد، اسرائیل طرف توافق نیست و به آن متعهد نیست... حتی ممکن است با بهترینِ بهترین دوست‌هایمان [آمریکا] بر سر این اختلافاتی پیش بیاید.»

پیشرفت تکنولوژیک ایران: پیشرفت برنامه‌های تحقیق و توسعه و انباشت دانش هسته‌ای و پیشرفته‌ترشدن سانتریفیوژها، آنطور که سه کشور اروپایی در بیانیه اخیرشان نوشته اند، «در حال کاهش بازگشت‌ناپذیر» توانایی‌ها برای محدودکردن برنامه هسته‌ای ایران است. مذاکره‌کننده ارشد روسیه نیز هشدار داد که «نیاز آشکاری به سرعت دادن به أمور حس می‌شود». آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا ماه پیش گفته بود پیشرفت‌های ایران باعث می‌شود بازگشت به برجام اصلی و پیروی از آن، منافع مورد نظر از این توافق را برآورده نخواهد کرد.

خواست لغو یکباره تحریم‌ها: ایران به دنبال لغو تمام تحریم‌هاست اما همه تحریم‌ها به پرونده هسته‌ای بازنمی‌گردد. این خواسته همچنین در تقابل با طرح «کمتر در برابر کمتر» و لغو پله‌پله تحریم‌ها در برابر بازگشت تدریجی ایران به محدودیت‌های هسته‌ای است.

دورویی قدرت‌های جهانی در مبارزه با گسترش سلاح‌های هسته‌ای: قدرت‌های جهانی مدعی اند که به دنبال محدودکردن گسترش سلاح‌های هسته‌ای هستند اما اقدامات اخیر آنها چندان با این واقعیت جور درنمی‌آید، یا بهتر، دورویی محض است. ایالات متحده آمریکا به تنهایی در حال هزینه کردن ۱,۵ تریلیارد دلار برای مدرنیزاسیون سلاح‌های هسته‌ای خود است. دیگر طرفین هسته‌ای توافق برجام نیز یا در حال به‌روزرسانی سلاح‌های هسته‌ای خود هستند یا در حال گسترش زرادخانه اتمی‌شان: از بریتانیا و فرانسه گرفته تا روسیه و چین. اسرائیل نیز زرادخانه اتمی گسترده‌ای دارد که تحت نظارت هیچ‌کجا نیست. مقامات جمهوری اسلامی از این واقعیت‌ها می‌توانند برای پیشبرد سیاست هسته‌ای‌شان سوء استفاده کنند.