شصت‌وهفتمین جلسه دادگاه حمید نوری: «ما ساک و وسایل اعدام شده‌ها را جمع می‌کردیم»

«… من در روز ۲۶ دی ماه سال ۱۳۶۱ به اتهام همکاری با سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران دستگیر شدم. این سازمان -چریک‌های فدایی خلق ایران- یک سازمان مارکسیستی و خواهان سرنگونی جمهوری اسلامی بود. این سازمان در دهه ۷۰ میلادی شکل گرفت؛ در زمان شاه و در زمان جمهوری اسلامی هم به مبارزات خود ادامه داد. من در ۱۹ سالگی بازداشت شدم؛ وقتی ۲۰ روز از تولدم گذشته بود. همان‌طور که فکر می‌کنم روشن است برای دادگاه، من مستقیما به ۲۰۹ اوین برده شدم تا زیر شکنجه از من اطلاعات بگیرند… در پاییز ۱۳۶۲، مهر ماه، با چشم‌بند به یک دادگاه چند دقیقه‌ای رفتم، قاضی و دادستان را ندیدم و نتیجه این دادگاهِ به اصطلاح شرعی، هشت سال زندان برای من شد. من دو مورد را باید بگویم که شاید برای پرونده مهم باشد: یکی اینکه دستگیری من و خانواده‌های زندانیان سیاسی در آن زمان بود و به زندگی و اعدام محسن رجب‌زاده هم برمی‌گردد که آن را هر زمان مناسب دیدید توضیح خواهم داد.»

«من هشت مورد اتهام در کیفرخواست شنیدم، اما چند مورد اول یادم است: همکاری با سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران، دعوت مردم به قیام علیه جمهوری اسلامی ایران، تلاش برای هماهنگی میان “ضد انقلابیون” و معترضین که منظور جنبش‌های اعتراضی‌ای بود که در سال‌های ۶۰ و ۶۱ در تهران و دیگر شهرها علیه جمهوری اسلامی ادامه داشت.»

محمد ایزدجو: «من سریع زندان‌های مختلفی را که بودم می‌گویم تا شما درباره موارد مرتبط خودتان سوال بکنید؛ من از ۲۶ دی تا ۱۰ بهمن ۱۳۶۱ در بند ۲۰۹ [اوین] بودم. به دلیل اینکه بر اثر شکنجه، پاهایم تا زانو عفونت کرده و سیاه شده بود، دیگر نمی‌توانستند کابل بزنند و من را به انفرادی‌های زندان گوهردشت منتقل کردند. از ۱۰ بهمن ۱۳۶۱ تا اول یا دوم تیر -تاریخ دقیق را مطمئن نیستم- در انفرادی و در حقیقت زیر ادامه بازجویی بودم. … از تیر ماه ۱۳۶۲ تا آبان در اوین بودم که حکمم را گرفتم. بعد از اوین به قزل‌حصار منتقل شدم (آبان ۱۳۶۲)، در قزل‌حصار بند یک واحد یک بودم. در دی ماه ۱۳۶۳ من را -ما را که ۲۵ نفر بودیم- به اتهامِ شورش در زندان به یک بخشی به نام “گاودانی” بردند. من تا تابستان ۱۳۶۵ در بندهای مختلف زندان قزل‌حصار بودم تا وقتی که من و دیگر زندانیانی را که در بند چهار واحد یک بودیم به سالن پنج آموزشگاه زندان اوین بردند. من از تابستان ۱۳۶۵ تا بهمن ماه سال ۱۳۶۶ در بندهای مختلف زندان اوین بودم. در بهمن ماه سال ۶۶ و در میانه اعتصاب غذا، پاسدارها ما را با رفتاری خشونت‌آمیز به زندان گوهردشت بردند... من از بهمن ۱۳۶۶ تا اوایل اسفند ۱۳۶۷ در زندان گوهردشت بودم. اسفند ۶۷ ما -و من- را به اوین بردند. فردایش می‌خواستند آزاد کنند. گفته بودند که آزاد می‌شوید و بیرون می‌روید از زندان. برای اولین بار گفتند چشم‌بندها را در داخل محوطه اوین بردارید و ما برای اولین بار و آخرین بار یک محوطه گل‌کاری شده را آنجا دیدیم… اما چند ساعت بعد ناصریان یا مقیسه آمد و از من و بقیه بند سوال کرد -از من هم به صورت فردی- که آیا فردا در راهپیمایی شرکت می‌کنی که جلوی سازمان ملل است؟ من پاسخ دادم که نه، شرکت نمی‌کنم. لحن ناصریان برگشت و خشن شد دوباره. من را پرت کرد سمت پاسدارها. گفت که به من چشم‌بند بزنند و به همان بند ببرند که از آن آزاد شده بودم تا دارم بزنند... من در نهایت ۲۲ اسفند آزاد شدم؛ بعد از اینکه آن راهپیمایی را انجام دادند روزنامه‌ای را به داخل بند ما انداختند با عکس‌های آن راهپیمایی. تا جایی که یادم است ما ۲۲ نفر بودیم از آن ۹۰۰نفر که نپذیرفته بودیم به راهپیمایی برویم و در حقیقت از چهارم اسفند، یک هفته، ۱۰ روز یا دو هفته فضا این‌طوری بود که می‌خواهند ما را به بند ۲۰۹ ببرند و دار بزنند…»

«ما که با اتوبوس‌ها به زندان گوهردشت وارد شدیم، همان‌طور که گفتم خیلی خشن ما را منتقل کردند، در میانه اعتصاب غذا. وسایل‌مان را که زمین گذاشتیم گفتند لباس‌هایتان را در بیاورید. ما فقط با چشم‌بند و شورت بودیم. با همان حالت ما به طرف بندی رفتیم که پاسدارها یک تونل انسانی ساخته بودند و با کابل و مشت و لگد شروع کردند به زدن ما و از جمله من. من دقیقا خاطرم نیست اما این قسمتِ جلویی و این سالن‌های بزرگ از روی این نقشه یادم می‌آید. تا جایی که یادم است بعدا ما را به بند (سالن) ۱۴ بردند که معروف به سالن اوینی‌ها بود. البته من در بازجویی‌ها هم گفتم که شماره‌های این بندها را عوض کردند، اما این بند در آخر شماره ۱۴ بود. همان‌طور که گفتم اول ما را بردند به یکی از این سه بند بزرگ جلویی که من شماره‌شان را نمی‌دانم و بعدا به بند ۱۴ منتقل کردند. فکر می‌کنم حدود اسفند ۶۶ یا اوایل ۶۷ بود که ما را به بند ۱۴ منتقل کردند.»

«من خاطرم هست از زمانی که به گوهردشت رفتم، ناصریان که نقش دادیار را هم داشت، مدیر زندان هم بود چون مرتضوی دیگر دیده نشد -به نظر من. بعد از جهت پاسدارها یا سرپاسدارها، مسئول لشکری بود؛ داوود لشکری و بعد در قسمت دادیاری، آقای حمید نوری (یا عباسی) بود که ما آنجا می‌شناختیم.»

«من یکی دو بار در مواقعی که همراه با ناصریان و لشکری می‌آمد توی بند و در حقیقت پشت سر آنها بود دیده بودمش. در این موارد یک بار کاغذی هم در دست داشت؛ گویا کارهایی که باید پیگیری کند. بعد یک بار هم یادم است سرش را از در بند تو (داخل) آورد چون گویا یکی از زندانیان مسن برای مریضی‌اش مراجعه کرده بود و باید از بند خارج می‌شد که عباسی کوتاه سرش را تو کرده بود که دیدمش.»

«ساعت شش صبحِ روز ۹ شهریور، حمید نصیری خبرِ (مورس) اعدام‌ها را به من داد. ما هم بلافاصله سعی کردیم به بچه‌های دیگر خبر بدهیم چون حمید نصیری که داشت به من خبر می‌داد، پاسدارها صدایش کرده بودند و از بند خارج شده بود. حمید نصیری همان روز -۹ شهریور- به دار آویخته شد.»

«بعد از اینکه حمید نصیری را از بند ما بردند، همان‌طور که گفتم شش صبح بود که من خبر را گرفتم و شروع به بیدار کردن بچه‌ها کردم. بیدار باش هفت صبح بود اما من شروع کردم به خبر‌ کردن بچه‌ها. من اول بچه‌هایی را که هم‌سلول بودیم بیدار کردم: همایون آزادی، مجید ایوانی و بهزاد عمرانی. این سه نفر، همایون آزادی ۱۰ شهریور و آن دو نفر ۹ شهریور به دار آویخته شدند... بعد چون ما ۷۴ نفر در بند بودیم و من نمی‌توانستم تک‌تک افراد را خبر کنم -ما در بند جمع‌های سیاسی داشتیم-، سازمانِ راه کارگر را از طریق جعفر ریاحی خبردار کردم و به او گفتم خبر را به جمع خودشان بدهد. به اتحادیه کمونیست‌ها از طریق جعفر بیات خبر‌ دادم. به حزب کار ایران (طوفان) از طریق حجت علیان خبر دادم. به سازمان رزمندگان و پیکار از دو کانال خبر را دادیم. یک نفرشان زنده است که اسمش را ذکر نمی‌کنم اما نفر دیگر رضا قریشی لنگرودی بود و همه افرادی که نام بردم، همگی در روز نهم شهریور اعدام شدند. به فداییان ۱۶ آذر، جواد قائم آبادی خبر داد (دادم). ساعت هشت یا ۸:۳۰ بود که در بند را باز کردند. بند هنوز داشت بحث می‌کرد بر سر اینکه نسبت به این اعدام‌ها یا رویه‌ای که پیش گرفته شده در زندان چه بکند که گفتند همه چشم‌بند بزنید و بیرون بیایید. چون چشم‌بند به اندازه کافی نبود، من و چند نفر دیگر حوله دست را به صورتمان بستیم و رفتیم بیرون. از بند که بیرون می‌آمدیم یک محوطه کوچکی بود و هنوز به سالن اصلی وارد نمی‌شدیم. بعد آنجا یک میزِ کوچکی بود که لشکری نشسته بود و آقای عباسی کنارش ایستاده بود. از من سوال کردند؛ یعنی لشکری سوال کرد که آیا مسلمان هستم و نماز می‌خوانم. من در‌ واقع به این سوال‌ها -به عنوان اینکه تفتیش عقاید هستند- پاسخ نمی‌دادم. از کسانی که -بعدا شنیدم- گفته بودند مسلمان هستند بعدش پرسیده بودند که جمهوری اسلامی را قبول دارند و مصاحبه می‌کنند یا نه. بر اساس نوع پاسخ، زندانیان بند ما به سه دسته تقسیم شدند: یک دسته از زندانیان که از مارکسیسم دفاع می‌کردند، جمهوری اسلامی را قبول نداشتند و صریح این را بیان می‌کردند. برای نمونه مجید ایوانی جز این دسته بود. دسته دوم که من هم جزو آنها بودم به سوالات تفتیش عقاید پاسخ نمی‌داد و دسته سوم با توجه به اینکه می‌دانست رژیم مذهبی است، پاسخ می‌داد که مسلمان است. بر اساس این دسته‌بندی، در حقیقت دسته یک و دسته دو و حتی بخشی از دسته سه را از سالن خارج کردند تا به طرف آن دادگاه [هیأت مرگ] ببرند.»

«او ایستاده بود و رویش به طرف لشکری بود. همان‌طور که قبلا توصیف کرده‌ام یک خمی یا قوزی روی شانه‌اش هست وقتی که می‌ایستد. دیدم مشغول این بود که -بعد از اینکه لشکری سوال‌ها را می‌کرد- بچه‌ها را ببرد به سمت محل‌هایی که در نظر گرفته بودند تا ببرند پیش هیأت مرگ… عباسی زندانی‌ها را -حداقل در زمانی که من دیدم- به طرف سالنی می‌برد که یک صفی در آن منتظر رفتن به نزد هیأت مرگ بود. او ما را آنجا می‌نشاند و بعد قسمت دیگری که از ذهنم پاک نمی‌شود این بود که افراد را به طرف سالن آمفی‌تئاتر می‌برد.»

«حتما مهم است که این دو مورد را تعریف کنید اما برای ما -به‌طور مشخص برای من- که داریم حرف‌های شما را گوش می‌کنیم مهم است که بدانیم این‌ها آیا مشاهدات خودتان است یا از کسانی شنیده‌اید. لطفا آنچه را خودتان دیده‌اید بازگو کنید و البته که می‌توانید شنیده‌هایتان را هم تعریف کنید، اما لطفا قید کنید که این‌ها شنیده‌هایتان هستند. حالا برگردید به نهم شهریور و محوطه بیرون بند...»

«ببینید تا الان همه مطالبی که گفتم مشاهدات خود‌ من بود. یک مورد که از حمید نصیری شنیده بودم گفتم که شنیدم. بعد در این فضا وقتی که من در این سالن اصلی نشسته بودم، خب همان‌طور که گفتم چشم‌بند را زده بودیم بالا. و اینکه وقتی فکر می‌کردیم تا چند روز یا حتی چند ساعت بعد اعدام می‌شویم، خب طبیعی بود که با همه هوش و حواسمان محیط اطرافمان را نگاه کنیم. من فکر می‌کنم یک مقدار نوع چشم‌بند زدن را باید بگویم. اگر آقای ساندر توجه کنند من چشم‌بندم تقریبا تا اینجاست (نشان می‌دهد). من شما را می‌بینم.»

«بله! اتفاقا به ما می‌گفتند این پیشانی‌بند است و ما را کتک می‌زدند. اما شما توجه کنید اینکه کتک خوردن از تا چند ساعت دیگر دار زده شدن؛ کدام یک مهم‌تر است؟ به هر حال به موضوع برگردیم. این دو موضوع که برای من مهم بود جزو دیده‌های مستقیم من بودند و ارتباط داشتند با سوال دادستان محترم. من در مورد اینکه چند نفر را می‌بردند، من وقتی که کنار راهرو نشسته بودم دیدم که یک بار آقای عباسی (حمید نوری) دارد سه یا چهار نفر‌ را به سمت سالن آمفی‌تئاتر می‌برد. علاوه بر این دومین موردی که می‌خواهم بگویم و برای من خیلی مهم است، این است که داوود لشکری دو نفر را از داخل صفی که بایست می‌رفتند به طرف هیأت مرگ جدا کرد. نفر اول مصطفی فرهادی بود از سازمان راه کارگر. نفر دوم که من اسمش را فراموش کرده‌ بودم -در این ماه‌ها خیلی روی من فشار بود تا توانستم اسم را با تصویر یکی کنم-، علیرضا کیایی، عضو سابق سازمان چریک‌های فدایی خلق ایران بود که بعدها به اکثریت پیوسته بود؛ آنها را بدون اینکه به هیأت مرگ بروند، آقای لشکری از صف جدا کرد و تحویل آقای عباسی داد. آقای عباسی هم آنها را به طرف آمفی‌تئاتر برد. این دو نفر…»

«این دسته‌بندی بر اساس آن لحظه نیست. ما زندانیان چندین سال بود که با هم بودیم و می‌دانستیم که برخوردمان بر سر مواضعمان با زندان‌بان چگونه خواهد بود... اما این استناج بعدی من است بعد از اینکه پس از اعدام‌ها با زندانیان زنده مانده، تبادل اطلاعات کردیم. اما خودِ من را از این سالن کوچک بردند و وارد سالن اصلی شدیم و با همان حوله یا “پیشانی‌بند”، نشستم ته صف، منتظر رفتن به دادگاه. من ته صف طولانی‌ای بودم که منتظر رفتن نزد هیأت مرگ بودند. من برای انتقال از سالن کوچک به سالن اصلی، ایشان (حمید نوری) یادم است اما بعد از آن یک پاسدار دیگر انگار بود. آن را دقیق یادم نیست. در این راهرو دیدم که عباسی سه چهار نفری را به طرف آن آمفی‌تئاتر برد… من باید بگویم که این دیدن‌ها به ترتیب زمانی از ۸:۳۰ صبح تا ۱۲، در این سه چهار ساعت یادم است. من در این مدت با این حوله یا پیشانی‌بند نشسته بودم کنار راهرو؛ ایستاده نبودم. در اولین مورد آن سه چهار نفر را دیدم که بردندشان به طرف آمفی‌تئاتر. بعد آن لحظه‌ای که آن دو نفر -مصطفی فرهادی و علیرضا کیایی- را می‌گویم، آنها داخل یک صفی بودند که باید جلوتر از ما می‌رفتند. آنها بچه‌های بند ما بودند که باید می‌رفتند. لشکری دست دور شانه مصطفی فرهادی انداخت و با خشنودی او را از صف خارج کرد. از صف که خارجش کرد، ته صف که دو سه متر فاصله گرفت، او را تحویل عباسی داد. در مورد علیرضا کیایی، چون او قدبلند بود و ورزشکار، لشکری نتوانست همان حرکت را بکند و مچ دست کیایی را گرفت. تا اینجا دیده‌های مستقیم خود‌ من بود. بر اساس شنیده‌هایم بیشتر از این‌ها هست اما من از ذکر آنها خودداری می‌کنم.»

«در روبه‌روی من، سالن فکر می‌کنم سه تا چهار متر بزرگی‌اش بود؛ احمد خسروی نشسته بود. احمد خسروی از نیروهای سازمان چریک‌های فدایی خلق که ما با هم رفیق و همبند بودیم. او هم حوله زده بود و مثل من تقریبا به پیشانی‌بند تبدیلش کرده بود. او روبه‌روی من در یک زاویه‌ای در همان راهرو نشسته بود تا موقعی که پاسدارها نبودند و سالن خلوت شد من صدایش زدم که احمد! او سرش را به طرف من برگرداند. از او پرسیدم که چه شد و چه خبر. او با آرامش به من جواب داد که دفاع کرده است...»

«افرادی که من توانستم آنجا بشناسم، نیری، اشراقی و ناصریان بودند. در آنجا من یک چهره‌ای را که سمت راستِ هیأت نشسته بود با لباس شخصی شناختم؛ اما اسمش را نمی‌دانم. او را سال ۵۶-۵۷ دیده بودمش. او در زمان شاه برای عضوگیری از جوانان برای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی که بعد از انقلاب کمک کردند سپاه پاسداران را بنیان بگذارند، کمک می‌کرد. من اسم او را نه آن زمان و نه الان نمی‌دانم اما چهره‌اش را می‌شناسم. سوال کردن از من را نیری شروع کرد و همان سوالاتی را که بیرون شده بود، تکرار کرد: مسلمان هستی یا نه، نماز می‌خوانی یا نه و… من در دور اول همان‌طور که قبلا هم امتناع کرده بودم گفتم که به این سوالات جواب نمی‌دهم. بعد نیری این سوال را شروع کرد که آیا من به مشهد رفته‌ام یا نه. مشهد یک شهر مذهبی است که یکی از امامان شیعه آنجا دفن است. بعد از من پرسید آیا اشهد خوانده‌ام تا آن زمان و سوالاتی از این دست که من متوجه شدم آنها به هر دلیلی قصد دارند و تلاش می‌کنند به خاطر مسلمان بودن یا نبودن و مرتد بودن حکم اعدام را برای من صادر کنند. من بعد از این لحظه تصمیمم را در دادگاه عوض کردم و گفتم که من مذهب ندارم و هیچ وقت هم نداشتم. نیری گفت که اسم چند امام را ببر! من گفتم حسن، حسین، علی. اسم باقی‌شان را هم نمی‌دانم. نیری عصبانی شد، نیم‌خیز شد پشت میز دادگاهی که نشسته بود، فریاد کشید که امام علی، امام حسین، امام حسن… توهین نکن به امام‌ها! من بی‌تفاوت شانه‌ام را بالا انداختم. یک آخوندی که بغل‌دست نیری بود و از لحاظ چهره بعدا -من آن موقع نمی‌شناختم- فکر کردم شبیه رئیسی است، رئیس جمهور فعلی، دستش را به طرف من دراز کرد و گفت که به ائمه اطهار توهین نکن! منتها من از این طریق می‌خواستم که اگر دلیلی برای اعدام من می‌خواهند، به آنها بدهم تا حکم اعدام من را بنویسند. در تمام این مدت که نیری این سوال‌ها را می‌کرد، اشراقی هی مرتب می‌پرسید چند سالت بوده؟ من آن موقع نمی‌دانستم منظورش چیست. در تمام آن سوالات من سنم زیر ۱۲سال بود….»

«در شب موقع کابل خوردن متوجه شدیم که -من شب قبلش فکر کردم مرتد یک نوع است و اعدام می‌شویم- اما موقع کابل خوردن با توضیحات ناصریان و بقیه پاسدارها در حین فحش دادن به ما، متوجه شدم که ما دو نوع مرتد داریم: یک نوع مرتد فطری است، و نوع دوم مرتد ملی است. مرتد فطری کسی است که بعد از بلوغ مسلمان بوده و بعد نامسلمان شده؛ یعنی پسرها باید بالای ۱۵ سال می‌بودند که مسلمان بوده باشند و بعد نامسلمان شده باشند که در این صورت می‌شوند مرتد فطری. گروه دوم یعنی مرتد ملی کسانی هستند که هیچ‌گاه مسلمان نبوده‌اند، مثل زرتشتی‌ها، یهودی‌ها، مسیحی‌ها، کمونیست‌ها و… مرتد ملی را کابل می‌زدند تا یا مسلمان شود یا زیر کابل بمیرد. اما حکم مرتد فطری اعدام است.»

«بعد از اینکه من به قول خودشان به امامان توهین کردم، با این سوال‌های اشراقی من را از دادگاه بیرون انداختند. نیری و ناصریان گفتند بلند شو برو بیرون! من دوباره آمدم بیرون و کف زمین نشستم. قبل از رفتنم به اتاق هیأت هم کف زمین نشسته بودم. روی صندلی یا چیزی ننشسته بودم. از کنار چشم‌بندم نگاه کردم و دیدم یک عده هستند و دارند یک برگه‌هایی را می‌نویسند. فکر کردم وصیت‌نامه است. منتظر بودم یکی از این کاغذها را به من هم بدهند تا وصیت‌نامه را بنویسم و به سمت آمفی‌تئاتر حرکت کنم تا دارَم بزنند، اما تا تقریبا غروب که آنجا نشسته بودیم، چیزی به ما ندادند. طرف‌های غروب صف ما را بردند توی یکی از همین فرعی‌های گوهردشت که فکر می‌کنم زیر بند هفت و هشت بود؛ در طبقه هم‌کف، طبقه صفر، ۲۸ نفر‌ در این فرعی بودیم. تازه چشم‌بندها را بالا زده بودیم که ناصریان در فرعی را باز کرد و لشکری را هم من آنجا دیدم. یک عده زیادی پاسدار هم بودند اما من این دو چهره یادم است. یک تخت گذاشته بودند -تخت فلزی بدون تشک- بیرون فرعی در سالن که برای هر وعده نماز حکم ما ۱۰ ضربه شلاق بود. از آن موقع که حکم ما را نوشته بودند چهار وعده نماز گذشته بود و باید ۴۰ ضربه شلاق به هر کدام از ما می‌زدند. در حقیقت این‌ها در دو وعده ۲۰ تا ۲۰ تا شلاق‌ها را زدند. موقع شلاق زدن همه پاسدارها به نوبت ما‌ را می‌زدند تا ثواب ببرند. در حین شلاق زدن ناصریان گفت که رفقایتان را همین جا در آمفی‌تئاتر … آمفی‌تئاتر را نگفت، ولی گفت همین‌جا دار زده‌ایم. حکم شما هم مرتد ملی است و بایستی یا اسلام را بپذیرید یا هر روز تعزیر حربی دارید.»

«من دیالوگی را که از ناصریان به طورِ مشخص یادم مانده اینجا می‌گویم. ناصریان گفت امام گفته است مرتد و محارب در زندان زنده نماند. ما شما را آن‌قدر می‌زنیم که یا مسلمان بشوید یا بمیرید. یک پاسدار دیگر که من فقط صدایش را شنیدم و خودش را ندیدم و نمی‌دانم که بود، گفت به این می‌گویند تعزیر حربی؛ با تمسخر...»

«به من شلاق زدند. به این ترتیب که من آن موقع خیلی لاغر و استخوانی بودم. لشکری دوباره به همان سبکی که مصطفی فرهادی را بغل کرده بود، من را بغل کرد و گفت این هنوز چک اول را نخورده، قبول می‌کند. دور اول من را بستند به تخت و شروع به کابل زدن کردند. بعد از اینکه ۲۰ تای اول را زدند مجددا بلند می‌کردند تا بین پاسدارها کتک بخوریم و این‌طرف و آن‌طرف برویم تا به اصطلاح عصب پا دوباره زنده بشود تا بعد درد را بیشتر احساس کنیم. در حین این کتک زدن‌ها -شاید به کار دادگاه برنگردد- اما یکی از پاسدارها من را شناخت، مُشتش در چند سانتی‌متری من ایستاد و پرسید: بچه کجایی؟ بعد از اینکه اسم محلم را گفتم او به آرامی به پاسدار بغلی‌اش گفت که نمی‌تواند بزند. یک مقدار یک پچ‌پچ کردند، آن پاسدار دومی من را هُل داد به بیرون از آن دایره‌ای که برای کتک زدن درست کرده بودند. به این ترتیب او هم من را زده بود و هم جایی افتاده بودم که از دایره کتک زدن بیرون بود.»

«آخرین خبری که ما داشتیم این بود که آنها وقتی از اتاق هیأت مرگ بیرون آمده‌اند، مستقیم به سمت آمفی‌تئاتر برده شده‌اند. همایون آزادی تا‌ ۹ شهریور زنده بوده. یکی از بچه‌هایی که من با او صحبت کردم، با او در آن سلول بوده و فردایش نوبت دادگاهش می‌رسد و دارش می‌زنند. این البته بر اساس شنیده‌های من است.»

«ویدئویی هست که مادر ریاحی در آن درباره فرزندانش صحبت می‌کند. او فوت کرده و این ویدئو در اختیار نادر حدادی مقدم است. امیدوارم او این فیلم را با خودش به دادگاه بیاورد و دادگاه این امکان را داشته باشد که آن را به نمایش بگذارد یا ببیند.»

«کتاب سیاه کشتار ۶۷ اسامی چهار هزار و ۷۹۹ نفر از کسانی است که ما در سال ۱۳۷۸ در دست داشتیم. این اسامی از منابع مختلف گردآوردی شده. دو منبع اول را من تأکید دارم که خیلی برای دادگاه مهم است: منبعِ شماره یک که کدش پشت هر نامی که ما آنجا نوشته‌ایم هست، گزارش مستقیم شاهد است. منبع شماره دو از گزارشات سال ۶۷، ۶۸، ۶۹ فعالان دفاع از حقوق زندانیان سیاسی است که آن اسامی را همان زمان جمع‌آوری کرده و فرستاده‌اند. اهمیت این لیست این است که پیروز دوانی که یکی از افرادی بود که این لیست را جمع می‌کرد، در دوره‌ای که موسوم به قتل‌های زنجیره‌ای است ربوده شد و به قتل رسید؛ توسط جمهوری اسلامی.»

«من کوتاه این‌طور توضیح بدهم که “گفت‌وگوهای زندان” خودش را این‌طور تعریف می‌کند که ابتکار عمل زندانیان سیاسی چپ، رادیکال و غیرمذهبی است که به سازمان یا ارگان خاصی وابسته نیست بلکه فقط از زندانیان سیاسی زمان شاه و جمهوری اسلامی تشکیل شده. کتاب سیاه ۶۷ از انتشارات گفت‌وگوهای زندان است که من به عنوان ویراستار نهایی این کتاب شناخته می‌شوم. جهت اطلاع، گفت‌وگوهای زندان ۱۸ جلد کتاب درباره زندان و نه فقط گوهردشت منتشر کرده… کتاب سیاه ۶۷ در سال ۱۳۷۸ منتشر شد. پیش از آن در شماره دوم گفت‌وگوهای زندان ما دو هزار و ۲۰۰ اسم داشتیم؛ در سال ۱۳۷۷ که در طول یک سال این اسامی اضافه شد و مجبور شدیم کتاب سیاه را به طور مستقل منتشر کنیم.»

«او معمولا چهره آرامی داشت. بی‌تفاوت بود. چون مسأله ترجمه هست، من خیلی فکر کردم که چه کلمه‌ای می‌تواند توصیف‌گر باشد: یک آدمی که فرقی نمی‌کرد راجع به آدم‌ها دارد کار می‌کند یا یک بسته کاغذ یا مقوا‌ را جابه‌جا می‌کند. من در بازجویی هم گفتم، به دلیل ضربات چوبی که در زمان بازجویی در زندان به سرم اصابت کرده، حافظه تصویری‌ام -به‌خصوص حافظه تصویری کوتاه مدتم- ضعیف شده. این را من عمدا گفتم تا نکند اشتباهی به دلیل مشکلاتِ جسمی من به وجود‌ بیاید. ایشان همین چشم را و همین نگاه را داشتند. همان‌طور که گفتم من مجبور بودم علائم را حفظ کنم. گوشه چشم ایشان را برای خودم علامت زده بودم و ابروهایشان را. کناره‌های لب و دهن‌شان بود. الان که سرشان را برگرداندند، گوششان هم جزو خیلی کمک‌کننده است به ترکیبِ صورت. در حقیقت برای من یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها قسمت چشم و ابرو بود که توی تصویر داشتم و الان هم…»

«مسأله ضربه نیست و اینکه من یادم نیست. مسأله این است که چون -تصویر قاضی ساندر را من نمی‌توانم مثل آدم‌های دیگر حفظ کنم- بنابراین مجبورم چشم و ابرویشان، گوش و مویشان را و برش صورتشان را در مغزم چندین بار مرور کنم تا یادم بماند. این مختصاتی که من می‌گویم کاری‌ست که من می‌کنم تا آدم‌ها را تشخیص بدهم و این نقطه‌ضعفم را هم عمدا گفتم تا مشکلی در پرونده ایجاد نشود.»

«بسیار خوب… آن موقع موهایش تیره بود و سفید نداشت. ریش سیاه، موقع راه رفتن من همیشه یک خرده قوز می‌دیدم در حرکتش. این ناشی از ناآمادگی جسمی نبود. به خاطر آن تربیت مذهبی بود که صاف و مستقیم راه نرفتن را تبلیغ می‌کند. هیکل او به نسبت لشکری لاغرتر بود. قدش شاید چند سانتی از من بلندتر بود، اما به خاطر آن قوزی که داشت، ارتفاع قدش کمتر دیده می‌شد. بعد از کفش شروع کنم. کفش معمولا سیاه می‌پوشید که کفش ابری بود و موقع حرکت صدا نمی‌داد. شلوارش معمولا چیزی که من در ذهن دارم یک شلوار سبز یَشمی بود، می‌گویند ‌پاسداری اما پاسداری نبود. پیراهنش لباس شخصی بود و یک بار مبهم در ذهنم است که با یک اورکت سبز یشمی آمده بود که یا از یک کار رسمی آمده بود یا داشت می‌رفت به یک کار رسمی. این تنها باری بود که من او را در حین حرکت، اتفاقی دیدم... من یادم نیست که این مورد مربوط به کی و چه زمانی است و تنها یک تصویر محو دارم.»

«بله، من در رسانه‌هایِ فارسی‌زبان، فکر می‌کنم بی‌بی‌سی بود یا جای دیگر، بلافاصله عکس ویزا یا پاسپورت ایشان را دیدم. یک عکس هم از توی هواپیما بود که منتشر شد. من این دو عکس را دیدم... برای من با این عکس‌ها او کاملا قابل شناسایی بود و شناختمش که او عباسی است. همان‌طور که گفتم بیشترین تمرکز من بر روی چشم و ابرو، برش بینی و برش گونه‌ها بود. برش گونه‌ها به خاطر اینکه کمی چاق شده بود تغییر کرده بود. آن موقع استخوانی بود.»

«وقتی ما را بردند که در آن تونل انسانی که گفتم کتک بزنند، او را دیدیم و در روزهایِ بعد هم مکرر شناختیم. در روزهای بعد او به عنوان کسی که به پاسدارهای دیگر دستور می‌داد کاملا مشخص بود. مکمل این‌ها هست که اطلاعات زندانی‌های قدیمی‌تر هم به من منتقل شده که تأیید کننده اطلاعات خود من بوده است. در مورد عباسی من چندین بار قبل از دیدنش، اسمش را شنیده بودم چون هی می‌گفتند که عباسی یا‌ دادیار عباسی باید پیگیری کند. به همین خاطر وقتی که وارد بند شد در همان روزها که من در گوهردشت بودم، سریع در ذهنم نشست. یک نکته دیگر هم هست. چون من ناصریان را خوب می‌شناختم، دیگر نگاهم به نفر بعدی بود که برایم جدید بود و آن موقع عباسی نفر بعدی و دوم بود که می‌آمد.»

«نه! وقتی او آمد و دیدمش زندانیان قدیمی‌تر به من گفتند این ناصریان بود و او هم عباسی است. علاوه بر این موقعی که صدایش می‌کردند آقای عباسی، او می‌آمد. همان دفعه که گفتم نیم‌تنه‌اش را آورده بود داخل بند، صدا کرده بودند و گفته بودند که او را می‌خواهند که او آمده بود.»

«اینجا به نظر من یا ترجمه نادقیق است یا منظور را نمی‌توانیم برسانیم. اینجا صحبت از دادیاری است که از رده پایین‌تری برخوردار است و طبیعتا کارهای اجرایی دادیاری را انجام می‌دهد. من رده ایشان را در قبال ناصریان می‌توانم تخمین بزنم که ایشان پایین‌تر بودند. مناسبات ایشان را با لشکری و اینکه کدام‌شان باید چه می‌کردند اما نمی‌توانم تخمین بزنم. لشکری سرپاسدار یا فرمانده پاسدارها بود. بالادست عباسی، ناصریان بود اما دو چیز را باید جدا کنیم، یعنی مسأله دادیاری از لحاظ استراکچر می‌بایستی حتی در جمهوری اسلامی هم جدا باشد از قسمتی که پاسدارها هستند. به همین دلیل می‌گویم مناسبات لشکری و آقای عباسی را من نمی‌توانم تخمین بزنم، چون نمی‌دانم که زندان‌بان‌ها چه تقسیم کاری در این مورد با هم داشته‌اند.»

«شما گفتید که وقتی شما را بردند تا سوال و جواب کنند، لشکری نشسته بود و عباسی ایستاده بود کنارش. در بازجویی پلیس شما گفته‌اید که فکر نکنید یکی اینجا ایستاده و یکی آنجا. آنها با هم ایستاده بودند آنجا، لشکری رئیس و فرمانده بود و آدم‌ها مدام می‌آمدند و می‌رفتند. استنباط من این است که شما لشکری را رئیس عباسی می‌دانستید و در بازجویی پلیس این را گفته‌اید اما امروز این‌طور تعریف نکردید.»

«برگردیم به سینیوریتی. ببینید وقتی ما راجع به هیرارشی تشکیلاتی صحبت می‌کنیم، در اورگانیزاسیون آقای ناصریان بالای سر آقای عباسی بوده و این هیرارشی است. در کارکرد عملی شاید به دلیل سابقه کار یا تقسیم کاری که برای من واضح نیست، لشکری من دیدم مکرر دستور می‌داد به عباسی اما این به معنای هیرارشی نیست بلکه سینیوریتی است...»

«این توضیحات من مکمل توضیحاتم در نزد پلیس است. عباسی دادیار بود اما من چارت سازمان زندان‌ها را ندیدم که بدانم نسبت سازمانی او با لشکری چه بود.»

«اصلاح اول؛ حمید نصیری شب قبل خبر را گرفته بود. او شش صبح خبر را به من داد. در آنجا او اسم یک نفر را برد که مورس با نام او زده شده بود؛ با نام مستعار شیخ. این کُد در حقیقت برای این بود که افراد بدانند پاسدارها نیستند که دارند مورس می‌زنند و یک زندانی باسابقه است. من به حمید گفتم که محمود قاضی که نام مستعار شیخ را به کار می‌برد زندانیِ باسابقه‌ای است و امکان ندارد که اشتباه کرده باشد.»

«نه! باز هم اشتباه دارد. تصحیح می‌کنم: محمود قاضی کد بوده که از آن طرف برای ما ارسال شده بوده. محمود قاضی نبوده که مورس زده بوده. خود محمود قاضی اعدام شده بوده. تاریخ دقیق اعدام او را نمی‌دانم، اما او از اعدامی‌های بند هفت و هشت بوده. اطلاعات امروز ما نشان می‌دهد که مورس را بهنام کرمی زده بوده که فوت کرده. سیاوش و محمود خلیلی هم می‌توانند در این مورد شهادت بدهند.»

«اما اصلا می‌دانید چرا من این سوال را مطرح کردم محمد؟ شما همین اسم را در “کتاب سیاه” که مسئول نشرش هستید، آورده‌اید و در آن کتاب نوشته شده که او ششم شهریور اعدام شده. شما خودتان این را می‌دانید یا نه؟»

«روز اعدام بند هفت و هشت، پنجم و ششم شهریور بوده و به خاطر همین به درستی در کتاب سیاه این را زده‌ایم. من بارها دارم این را تکرار می‌کنم و شمابه خاطر تفکیک نکردن واقعه، نمی‌خواهید بپذیرید که از کد یک فردی که کشته شده بوده، استفاده کرده‌اند.»

«رخداد دادگاه دوم قطعی است، اما اگر اظهارات من را کامل خوانده باشید من گفتم که پیش از آنکه نوبت من بشود در را بستند و رفتند. من نیری و ناصریان را دیدم که از در بیرون آمدند. من پشت در دادگاه بودم که نوبتم بشود، اما آنها آمدند بیرون، در را کلید کردند و رفتند. من چند دقیقه بعد صدای هلی‌کوپتر شنیدم اما نمی‌دانم که آنها بودند یا کس دیگری. من این بار چشم‌بند داشتم (نه حوله) اما نه کامل -طبق معمول-. بعد دیدم آنها بیرون آمدند، حرف می‌زدند و عصبی بودند و رفتند.»

«من او را بر اساس شنیده‌هایم می‌شناسم. علی محبی را برده بودند برای مصاحبه‌ای که مسئولش آقای عباسی بوده. او به دلیل فشار بالای روحی و روانی برای انجام این مصاحبه، دچار مشکل قلبی می‌شود اما آقای عباسی اجازه مراجعه او به پزشک را نمی‌دهد. علی محبی در نهایت به دلیل سکته قلبی جان خود‌ را از دست می‌دهد.»

«من اطلاع دارم که -چون ادیت نوشته‌های دیگر را انجام دا‌ده‌ام- اغلب بچه‌ها پله‌هایی را به خاطر می‌آوردند که از آنها به طبقه پایین آمده‌اند. منتها من خودم هرچه فکر می‌کنم این قسمت در ذهن من روشن نیست. تنها حرفی که می‌توانم در تأیید این قضیه بزنم این است که شدت نور به نسبت طبقه وسط کمتر بود. علاوه بر این از دم دادگاه که به طرف آن سالن فرعی که برای کابل زدن رفتیم -زیر سالن هفت و هشت- صاف بود، یعنی در طبقه همکف بود. بعد که کابل زدند یادم است ما از پله‌ها بالا رفتیم تا رسیدیم به بند هفت و هشت.»

«من همین جا هم به طور مشخص گفتم و فکر می‌کنم همین توضیح را تأیید کردم که از طریق ادیت مطالب دیگران می‌دانم که درباره طبقه همکف صحبت شده، اما هم در بازجویی پلیس و هم در اینجا گفتم که قسمت صبح از خاطرات من محو شده و من نمی‌دانم که از پله رفته‌ام پایین یا نه و فقط از طریق قسمت دومش می‌توانم تخمین بزنم. یعنی به کمک ایندیکاتورها یا نشانگرهای دیگر مثل نور بیشتر در طبقه بالایی و بعد حرکت به سمت سالنی که به ما کابل زدند، سعی کردم دوباره موقعیت خودم را پیدا کنم.»