ثبت است بر جریده‌‌ی عالم دوام ما

«هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق»

بر روی اولین سنگ مزار برادر تیرباران شده‌ام، مهدی برادران خسروشاهی، این مصرع حک شده بود. خواهرم به‌یاد داشت که نامه‌هایی که برادرم از زندان تبعیدش در عادل‌آباد شیراز در دهه‌ی ۵۰ می‌نوشت، گاه با این شعر شروع می‌شد. بیت دوم شعر «ثبت است بر جریده‌‌ی عالم دوام ما» آنقدر در حافظه‌ی جمعی ما نقش بسته که نوشته هم نشود، خوانده می‌شود. آن سنگ مزار را بارها خرد کردند. بعدتر که همسر برادرم از زندان آزاد شد، سنگ دیگری بر مزار او نهاد تا بهانه ‌به‌دست مزدوران ندهد و اما درخت سروی آنجا کاشت، که نشان یاد سربلند آن جان عاشق بر «جریده‌‌ی عالم» باشد.

آن قطعه‌های اعدام‌شدگان سیاسی بهشت زهرا و خاوران در جنوب شرق تهران و خاوران‌های سراسر ایران تنها یک گورستان معمول نیستند، خاک آن مکان‌ها حقیقت را در خود پنهان دارد، حقیقت بیدادگاه‌های دهه‌ی ۶۰، بدن‌های شکنجه شده، فتوای اعدام‌های جمعی تابستان ۶۷ و هیئت‌های تفتیش عقیده. مردگان آنجا هم مردگان معمول نیستند که بر آنها فاتحه‌ای خواند و آرامش یافت. مبارزه‌ی آنها در مخالفت با استبداد و برای آزادی و عدالت، در نبردی دیگر تداوم دارد. این جانباختگان گواه سرکوب جنایت‌باری هستند که با حذف آنها جامه‌ی عمل پوشید. سنگ‌های شکسته، قطعه‌های تخریب‌شده، حذف نام از سامانه‌‌ی آنلاین بهشت زهرا و... شاهد نبردی هستند که بین به یادآوردن و فراموشی، بین تحریف و راست‌نویسی تاریخ جریان دارد.

امید زیبایی که حافظ در دل نسل‌های عاشق نشانده، دوامش اما، در گرو تلاش‌های ما، زندگان است که حضور شاهد آن جان‌های برابری‌طلب و آزادی‌خواه را زیر خاک نشان دهیم. به‌رغم کارهای باارزشی که در این سالها در جهت روشن‌شدن حقیقت و مقابله با فراموشی صورت گرفته، جای کشف و مستندسازی جامعی که به روش‌های علمی مجهز باشد، خالی بوده است. دادگاه حمید نوری این کمبودها را بیشتر عیان کرد. گرچه نباید از نظر دور داشت که موفقیت همین دادگاه محصول تلاش‌های خانواده‌ها و جان‌‌به‌دربردگان بوده است.

یکی از کارهای پژوهشی امیدوارکننده که کشتار مخالفان و مبارزان سیاسی را در سراسر ایران در سال ۱۳۶۰ به روش علمی کشف، ثبت و مستند کرده و به شکل تصویری ارائه می‌دهد، پروژه‌ی پژوهشی راست‌یاد است.

این پروژه با بهره‌گیری از داده‌های میدانی، روش‌های مکان‌یابی ماهواره‌ای و اسناد آرشیوی در تدقیق و اطلاع‌رسانی درباره‌ی جنایات حکومت جمهوری اسلامی در دهه‌ی شصت و با تمرکز بر قتل‌عام ۱۳۶۰ به تازگی راه‌اندازی شده است.

در این تارنما نقشه‌ی آرامگاه مجازی بهشت‌ زهرا را می‌بینیم که بر روی آن نام و مشخصات اعدام شدگان به‌طور دقیق نشانه‌گذاری شده است. با یک کلیک و گشت در تارنمای راست‌یاد زنان و مردانی ظاهر می‌شوند که چه بسا برای خیلی از ما ناپدیدشگانی باشند که سالها دنبال نشانی از آنها بوده‌ایم. فقط در تهران، ۱۰۹۶ نفر شناسایی شده‌اند که در یک بازه‌ی زمانی کمتر از نه ماه (خرداد ۱۳۶۰ تا فروردین ۱۳۶۱) اعدام شد‌ه‌اند. حس و دریافتی که بیننده در این گشت و جستجو پیدا می‌کند، در ارقام و لیست‌های محصور در جدول‌ها یافتنی نیست.

هر نشان روی نقشه حقیقتی را بیان می‌کند. من روی تاریخ خاکسپاری متمرکز می‌شوم. شبی که برادرم را اعدام کردند، چند نفر همراهش بودند؟  بیست‌ و چند نفر را شناسایی می‌کنم. دختران جوان هم در بین آنها هستند. ما در بند ۴ اوین صدای رگبار تیرباران را می‌شنیدیم، صدایی ناشناخته و سهمگین، انگار که کوهی از آهن یکباره فروریزد. به دنبالش صدای تک‌تیرها بود. آن شب ۱۵ آذر ما ۸۶ تک تیر را شمردیم. شاید پیکر آن بقیه زیر سنگ قبرهایی که تاریخ و نام‌‌ونشانی ندارند، پنهان هستند. و می‌دانیم کسانی گم‌نام مانده‌اند. ما هفته‌ای دوبار در آن پاییز۶۰، از طریق شنیدن تیرها، شاهد تیرباران‌ و اعدام بودیم. در این آرامگاهِ مجازی می‌بینم که در ماه آذر، که برادرم تیرباران شد، در اوین شش نوبت اعدام جمعی صورت گرفته است.

در همان دوره برخی از اعدام شدگان چپ‌گرا را در تهران در خاوران دفن کردند و در تابستان ۶۷ در گورهای جمعی. پیشتر زمانی که خاوران را تخریب کردند تارنمای بیداران، در کاری مشابه با آرامگاه مجازی راست‌یاد، «خاوران مجازی» را برای گردآوری اسامی دفن‌شدگان راه‌اندازی کرد. شاید دسترسی به آمار و محل دفن یاران‌مان در گورستان خاوران به ویژه بعد از تخریب کامل آن در دی‌ماه ۱۳۸۷ تقریباً محال به نظر برسد؛ با این همه کار مستند‌سازی آهسته و پیوسته پیش‌ می‌رود و تکمیل آن با یاری خانواده‌ها و آشنایان جانباختگان ادامه دارد.

با توجه به ابعاد هولناک جنایت‌های حکومت جمهوری اسلامی و نیز تلاش آنها برای از بین‌بردن اسناد و آثار شاید هیچگاه نتوانیم نقشه‌ها را کامل و حفره‌های کور مستندات را پر کنیم. مهم آن است که روشن‌شدن حقیقت از دل یک کار جمعی بیرون تراود.

در سال ۱۳۶۰، سرکوب و اعدام در سراسر ایران رخ داد. بر طبق تحقیقات راست‌یاد در فاصله‌ی ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ تا فروردین ۱۳۶۱ دست‌کم در ۸۵ شهر بیش از ۳۵۰۰ اعدام‌ سیاسی صورت گرفته که در فهرست تصویری تارنما قابل رویت است.

زنجیره‌ی جنایت‌های دهه‌ی ۶۰ سازمان‌دهی شده و سیستماتیک بود. کسانی در سطوح بالا در پيشبرد اينگونه اعمال مسئوليت داشته‌اند، فرمان قتل و شكنجه مردم را صادر كردند و كسانی مجری بودند. تارنمای راست‌یاد چهره، مشخصات و سمت این مردان را معرفی می‌کند. باشد که روزی به میز محاکمه فراخوانده شوند و نیز ماندگاری تاریخ.

راست‌یاد به مثابه یک بانک اطلاعاتی جنایت‌های دهه ۶۰ گام بزرگی در راستای روشن‌شدن حقیقت برداشته است. تکمیل اطلاعات آن بر دوش ماست. و مهم اینکه «راست‌یاد‌ محصول تلاش جمعی داوطلبانه‌ی دانشگاهیان و پژوهشگران ایرانی در داخل و خارج از ایران و یک گروه پژوهشی مستقل است که تمام منابع و امکانات مالی، انسانی، فنی و تخصصی آن از سوی خود اعضا تأمین می‌شود.»