قضاوت درباره بدن زنان زندانی؛ زندگی و آراستگی در برابر جمهوری ‌اسلامی

زندان یکی از محیط‌هایی است که جریان داشتن زندگی اهمیت زیادی دارد، زیرا زندان محیط بسته‌ای است که در آن مکانیزم‌های زندگی روزمره مختل می‌شود و انسان از حیات اجتماعی منزوی می‌شود. این مکانیزم‌های منزوی‌سازی، تقلا برای زندگی در زندان را بیشتر به چشم می‌آورند و کوچک‌ترین چیزی که بویی از زندگی روزمره داشته باشد، اهمیت پیدا می‌کند. یکی از این موارد برای زنان زندانی، رقصیدن و آوازخواندن است موضوعی که مسئولان زندان را اذیت می‌کند و من شاهد بودم حتی برای یک خانم به دلیل برگزاری مراسم رقص پرونده درست کردند. یکی دیگر از راه‌های زنان زندانی عمومی و سیاسی برای جریان داشتن زندگی روزمره، آراستگی و استفاده از مواد آرایشی برای صورت و رسیدگی به مو است. البته لوازم آرایشی مانند رژلب و خط چشم ممنوع است و به طور قاچاق و با زحمت بسیاری وارد زندان می‌شود و زنان به سختی در مقابل بازرسی‌ها از این لوازم محافظت می‌کنند. واقعیت این است که این بخشی از تقلای آن‌ها برای به جریان انداختن زندگی روزمره در برابر نظم مرگ‌آور زندان است.

رسیدگی و مراقبت از خود برای زندانیان زن سیاسی نوعی مبارزه است تا خود را سرحال نگه ‌دارند و به حکومت نشان دهند که شما نتوانستید ما را بشکنید

در بیرون از زندان به ندرت آرایش می‌کنم، اما در زندان به‌خصوص هنگام ملاقات همراه با هم‌بندی‌ها آرایش می‌کردم چون می‌خواستم چهره‌ام سرزنده، شاداب و آراسته به نظر بیاید. با این روش می‌خواستم نشان دهم که من نمرده‌ام و حالم خوب است و به عنوان یک مکانیزم دفاعی از آن استفاده می‌کردم. حس خوشایندی هم به من می‌داد. این بخشی از مقاومت زنان زندانی برای به جریان انداختن زندگی در مقابل زندان است.

اتفاقا زندانیان خیلی سعی می‌کنند که هر روز آن‌ها متفاوت باشد و حتی برنامه ورزش و دویدن هم دارند تا زندگی را در زندان جاری کنند. همان‌طور که الان نیلوفر حامدی در زندان یوگا و دویدن انجام می‌دهد. زندانیان زن به‌خصوص آن‌ها که حکم‌های طولانی دارند برای خود زندگی می‌سازند و وسایل شخصی خود را دارند.

در سیاست عمومی حاکمیت‌ها همواره خود را محق دست‌کاری و کنترل بر بدن زنان می‌دانند و انواع سازوکار و قوانینی به‌طور دائم کلیت وجود زنان را تحت مالکیت و کنترل قرار داده است. از سویی هم در عرصه عمومی کم‌تر شاهد بروز حساسیت‌زدایی نسبت به مساله حق بر بدن با رویکرد فمینیستی بوده‌ایم و در همه این سال‌ها زنان ایرانی به شیوه‌های مختلف با آن مقاومت کرده‌اند. در یکی از بازداشت‌هایم با اعتراض بازجو مواجه شدم که شما زن‌ها چرا موقع بازجویی این‌قدر اذیت می‌کنید. او گفت با خیلی از مردها یک پروسه بازجویی راحت طی می‌شود. فکر می‌کنم اعترافی که بازجو کرد، مایه‌ای از حقیقت دارد و اینکه زنان با همه مکانیسم‌های سرکوب و ستمی که در جامعه رواج دارد، به ویژه در سال‌های گذشته دست به مقاومت‌های جسورانه‌ای زده‌اند که جامعه و حکومت مردسالار را شوکه کرده است. همه ما می‌دانیم در تمام عرصه‌ها به‌طور مداوم برای زنان محدودیت ایجاد شده است و این محرومیت‌ها زنان را در جامعه جنگنده‌تر کرده و جسارت آن‌ها برای مقاومت بیشتر است. با این اوصاف با پدیده زنان سیاسی و فعال اجتماعی مواجه شویم که در حال حاضر بر خلاف تصور عموم به زندان‌ها می‌روند و شدیدترین مکانیزهای سرکوب بر علیه آنها اعمال می‌شود، اما آن‌ها همچنان می‌خندند و سعی می‌کند زیبایی و ظاهر خود را حفظ کنند و خم به ابرو نیاورند و این برای جامعه شوکه کننده است. این موضوع باعث شده که وقتی زنی از زندان آزاد می‌شود، واکنش‌هایی مانند اینکه فلانی مگر مورد تعرض قرار نگرفته است پس چرا می‌خندد و خوشحال است؟ فلانی چرا موهایش رنگ کرده و به خودش رسیده است و مواردی از این دست. همه این واکنش‌ها از سوی جامعه مردسالار صورت می‌گیرد. هنگامی که یک زن از زندان آزاد می‌شود و مورد تعرض و آزار هم قرار گرفته باشد، برای مردم خیلی بدیهی است که ظاهر او را مورد قضاوت قرار دهند و مکانیسم کنترلگری را بر او اعمال کنند.

این همان نگاه حاکم مردسالار در جامعه است که مدام بدن زن را سانسور و قضاوت می‌کند و پرسش‌هایی از این قبیل را مطرح می‌کند که چرا و چقدر فلانی که از زندان آزاد شده چاق شده؟! چرا فلانی سرحال است و چقدر در زندان به او خوش گذشته است؟! فلانی چرا ناخن بلند دارد؟! و... در حالی که خیلی طبیعی است که ناخن بلند شود و در داخل زندان سوهان ناخن هم برای مرتب کردن آن پیدا می‌شود. همچنین در زندان، زنانی که از انفرادی آزاد می‌شوند به آرایشگاه برده می‌شوند تا صورت خود را اصلاح کنند و به خانواده خود اطلاع می‌دهند که برای آن‌ها لباس بیاورند.

واقعیت این است که در قیام‌های دی ۹۶ و آبان ۹۸ مساله معیشت محور اصلی بود. در خیزش زن، زندگی و آزادی، اما مساله ستم بر زنان تکیه‌‎گاه قیام در جامعه شد و از نظر من در تاریخ معاصر ایران بی‌نظیر است. البته طرح ستم بر زنان در قیام ژینا هنوز با تناقضاتی همراه است که نیاز به تقویت گفتمانی دارد. بر همین اساس فعالان زن در عرصه سیاسی و اجتماعی ناگزیر هستند که به قیام ژینا تکیه کنند و تناقضات اجتماعی که در این قیام جریان دارد را در جهت برطرف شدن ستم علیه زنان برملا کنند.

شروع این انقلاب در رابطه با بحث پوشش مهسا امینی بود. فردی که لباسی که حاکمیت برای او تعیین کرده را نمی‌خواست و نسبت به حق بر بدن خود اعتراض کرده و کشته شد. در واقع ما شاهد هستیم که در جنبش زن، زندگی و آزادی بسیاری از زنان با برداشت حجاب و مانتو وارد جامعه می‌شوند. این اتفاق برخلاف چیزی بود که حاکمیت در ۴۰ سال گذشته آن را در جامعه ساخته بود. حکومت در همه این سال‌ها تلاش کرده بود تا بدن زن را تحت کنترل خود درآورد به همین دلیل این جنبش و حرکت زنان شکست وحشتناکی برای حکومت به شمار می‌رود و برای همین در گزارش‌های منتشر شده می‌بینیم که به چشمان زنان و یا نقاط حساس بدن آن‌ها گلوله ساچمه‌ای شلیک شده یا به آن‌ها تعرض و تجاوز شده است. در واقع حاکمیت حق بر بدن را که زنان مطالبه می‌کنند نشانه گرفته تا با این کارها آن‌ها را دوباره به کنترل خود درآورد.

در قیام ژینا تنها شاهد پیشتازی زنان نبوده‌ایم، بلکه شاهد سوزاندن نمادهای سرکوب بدن زنان بوده‌ایم که بسیار مهم است. قیام ژینا در برابر ستم جنسیتی حاکمیت شکل گرفت که می‌خواهد بدن زنان را کنترل ‌کند و بر همین مبنا انواع تبعیض‌ها ترویج می‌شود.