از کتاب‌های ممنوعه تا گره‌گشایی از گیسوان برهنه

در این نوشتار درصددیم نگاهی به دو نمایشگاه متأخر روهیت چاولا بیندازیم؛ عکاس هندی‌ که دو دهه از عمرش را وقف عکاسی تبلیغاتی کرد، سپس تمرکزش را روی پروژه‌ها و دغدغه‌های هنری خود گذاشت و بیشتر به عکاسی پرتره روی آورد. تاکنون بسیاری از نویسندگان، هنرمندان و حتی سیاستمداران مطرح روبه‌روی لنز دوربین او قرار گرفته‌اند. با این حال چاولا در دو نمایشگاه اخیر خود، «ممنوعه» و «گره‌گشایی از سیاست مو» رویکردی متفاوت در پیش گرفته است و به سخن خودش «هنر و ژورنالیسم» را با هم درآمیخته و آزادی بیان، حقوق زنان و مذمت سانسور و مردسالاری را دستمایۀ آثارش قرار داده است.

ممنوعه

ردیفی از کتاب‌هایی که هر کدام در برهه‌ای از تاریخ سانسور شده یا از منظر مذهبی یا سیاسی تهدید تلقی و ممنوع و غیرقابل‌چاپ تصور می‌شدند نظر بازدیدکنندگان مجموعه «ممنوعه» را به محض ورود جلب می‌کند.

لولیتای ولادیمیر ناباکوف را در میانشان می‌بینیم، پرسپولیسِ مرجان ساتراپی، مزرعۀ حیواناتِ جورج اورول، وداع با اسلحۀ همینگوی و حتی آلیس در سرزمین عجایب لوئیس کارول را. روهیت چاولا برای ۳۰ کتاب طراحی جلدی نوآورانه انجام داده است؛ در جلدهای او، لولیتا دخترکی‌ست هندی در ساحل گوآ که بادکنکی سرخ در دست دارد و آلیس، دختری‌ست‌ سیاه‌پوست در حال نوشیدن چای. در کنار هر کتاب شرحی از محتویات آن نگاشته شده و چرایی ممنوع‌الچاپ بودنش ذکر شده است.

روی قفسۀ کتاب‌ها نواری زردرنگ کشیده شده؛ گویی با یک صحنۀ جرم طرف هستیم؛ جرم خواندن و جرم نوشتن. واقعیت این است که نویسندگان و خوانندگانِ هر کدام از این کتاب‌ها در زمان یا مکانی خاص مجرم محسوب می‌شدند و در معرض تنبیه و مجازات قرار گرفته و حتی بیم جان خود را داشتند (توجهتان را به تصویر سلمان رشدی روی کتاب آیات شیطانی جلب می‌کنم که نامش با فونتی سرخ‌رنگ روی شیشۀ عینکش چاپ شده و چشم راستش را پوشانده است.)

نمایشگاه روهیت چاولا گویی مروری‌ست بر تاریخ سانسور، خفقان، تسلط حکومت‌ها و تحریم عمومی. هنگام ورود به نمایشگاه، بیانیۀ هنرمند به ما یادآوری می‌کند که قدمت سانسور تقریباً برابر است با قدمت نشر اولین کتاب‌ها. حتی نسخه‌هایی از انجیل نیز تغییر داده شده، سانسور شده، یا در روزگاری ممنوع اعلام شده‌اند. چاولا می‌گوید:

مجموعۀ «ممنوعه» تا آخر فوریه ۲۰۲۴ در مرکز هبیتت هند در دهلی نو در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

گره‌گشایی از سیاست مو

در فوریه ۲۰۲۳، روهیت چاولا در نمایشگاهِ هنر هند، کمپینی به نام «گره‌گشایی از سیاست مو» راه‌اندازی کرد که از وقایع شهریور ۱۴۰۰ در ایران و کشته‌شدن ژینا (مهسا) امینی الهام گرفته بود و هدفش همبستگی با میلیون‌ها زنی بود که گیسوانشان دستاویزی برای آزارشان شده بودند.

روزنامه‌های ایندیا تودی، مورانگ اکسپرس، هندو، تایمزِ هند و مجلۀ پرینت به این کمپین پرداختند که به همتِ موسسۀ Stir برگزار شد و توانست روزانه ۶۰ هزار نفر بازدیدکننده را به نمایشگاه بکشاند. «گره‌گشایی سیاست مو» که هنرمندان و نویسندگان بزرگ هند نیز از آن استقبال کردند در ۲۰۲۳ موفق به دریافت جایزۀ جشنواره بین‌المللی شیرهای کن شد.

کسانی که برای بازدید از «گره‌گشایی سیاست مو» به نمایشگاه هنر هند رفته بودند در گوشه‌ای از سالن، از میان کُلاژی از عکس‌ها، تصویر زنی را ‌دیدند که به بازدیدکنندگان خیره شده است، موهایی بلند همچون برقعی سیاه‌رنگ سرتاپایش را به شکلی خفه‌کننده دربرگرفته‌ و چنان حبسش کرده‌ که نفس کشیدن را برایش ناممکن ساخته، دهان و چشمانش را آنقدر محکم بسته‌ که نه می‌تواند چیزی بگوید، نه می‌تواند چیزی ببیند. موها وجودش را پنهان و حضورش را سرکوب کرده‌اند. زن در حال تقلا است تا مچ دست‌هایش را از بند موهایی که دورش پیچیده رها کند. 

 در فیلمی با نام «مو و او» که در کمپین «گره‌گشایی سیاست مو» به نمایش در می‌آید زن را می‌بینیم که دست‌ها، پاها، دهان و چشم‌هایش را کم‌کم از انقیاد موها آزاد می‌کند. چشم‌های درشتش نمایان شده و گشوده می‌شوند؛ چشم‌هایی که گویی اولین باری‌ست که جهان پیرامون را می‌بینند. در پایان این فیلم دو دقیقه‌ای، او را می‌بینیم که روی فرشی از موهایی که روی زمین ریخته، نشسته است. فیلم تمام شده، اما صدای طنین قیچی در فضا، هنوز به گوش می‌رسد.

در کنار عکس‌ها، جعبه‌ای شفاف قرار داده شده است و از بازدیدکنندگان نمایشگاه دعوت شده دسته‌ای از موهایشان را در همبستگی با زنانی که به گفته چاولا، قربانی «آپارتاید مو» شده‌اند بریده و در جعبه بریزند. جعبه پر است از موهایی صاف و مجعد، با رنگ‌هایی متفاوت. اینگونه، بازدیدکنندگان از تماشاگران صرف بدل به تعامل‌گرانی شده‌اند که در آفرینش اثر همکاری می‌کنند.

چاولا می‌گوید:

به حاضران در نمایشگاه، خبرنامه‌ای داده می‌شود با عکسی درشت از زنی که پشت پرده‌ای از مو از نظرها پنهان است. در خبرنامه‌، خبرهایی می‌خوانیم از چهار گوشۀ جهان، تا به یاد بیاوریم مسئلۀ مو، چگونه در فرهنگ‌ها و مناطق مختلف، به آزار زنان منجر شده است:

روهیت چاولا در مورد اتفاقاتی که در ایران رخ داد و الهام‌بخش آثارش شد نیز چنین گفته است: «برای ما عجیب و وحشت‌آور بود که چند تار موی یک زن بتواند جان او را بگیرد. مردم ایران از اینکه موهای زنان دستاویزی شود برای کنترل‌شان به خشم آمده‌اند. کشته شدن مهسا [ژینا] امینی مردم ایران را برانگیخت که نارضایتی خود را از سرکوب زنان و همچنین از رژیم ابراز کنند.» 

او ادامه می‌دهد:

«گره‌گشایی از سیاست مو» که شامل ۱۶ عکس، یک فیلم، خبرنامه و جعبۀ مو بود، از نهم تا دوازدهم فوریه ۲۰۲۳ در بزرگترین نمایشگاه هنری هند، در دهلی نو برگزار شد تا دوباره به مخاطبانش یادآوری کند که در زمانه‌ای زندگی می‌کنند که «سرکوب مردان را غمناک می‌خوانند و سرکوب زنان را سنت!»