جهانی شدن و خشونت: دیدگاه اقتصادگرایانه یا نهادگرایانه، کدامیک؟

طی چند دهه اخیر جهانی شدن در افکار عمومی به معنای ادغام هر چه بیشتر اقتصادهای جهان بر پایه همکاری و تعامل بین‌المللی موزون معرفی شده است. این تصویر از جهان کنونی غالباً با ادبیات لیبرالیسم کلاسیک خوانایی دارد که مبتنی است برآن چه مونتسکیو و آدام اسمیت از آن به عنوان «تجارت صلح آمیز» (doux commerce) یاد کرده‌اند. در این خوانش تجارت عامل بسط و گسترش روابط مسالمت‌آمیز فیمابین افراد و جوامع تلقی می‌شود.

واقعیت اما همواره موید این برداشت نیست. نه تنها موقعیت بلامنازع ایالات متحده آمریکا پس از فروپاشی بلوک شوروی و توسعه گسترده تجارت جهانی به کاهش خشونت بین‌المللی نیانجامید، بلکه سبب افزایش نقاط تنش‌آمیز وجنگ‌های داخلی در خاورمیانه، آفریقا و آمریکای لاتین گردید. طولانی شدن جنگ‌های داخلی و تقویت خصلت بین‌المللی آنها به موازات تشدید رقابت‌های بین‌المللی فی‌مابین ایالات متحده آمریکا، چین و روسیه این پرسش را مطرح می‌کند که آیا خشونت کنونی درسطح گیتی را می‌توان برپایه‌ی رقابت‌های امپریالیستی به منظور بازتوزیع بازارها توضیح داد؟ آن‌طور که در تز امپریالیسم از جانب هیلفردینگ، لنین و رُزا لوکزامبورگ مطرح شده است.

تز «تجارت صلح آمیز» درتقابل آشکار با اندیشه کاربست خشونت به منظور بازتوزیع بازارها قرار دارد، چرا‌که اولی تجارت را جایگزین خشونت و جنگ می‌پندارد و حال آن‌که دومی آن دو را مکمل یکدیگر تلقی می‌کند. با این همه هر دو ارزیابی متضاد در یک نکته اشتراک دارند: زیربنای اقتصادی تعیین‌کننده‌ی جنگ به‌ مثابه روبنای سیاسی است. لیبرالیسم کلاسیک و مارکسیسم درفهم خشونت و بروزجنگ‌ها از دیدگاه اقتصادگرایانه پیروی می‌کنند.

دیدگاه نهادگرایانه برخلاف‌ دیدگاه اقتصادگرایانه منشا جنگ‌ها را نه لزوما در اقتصاد یا مشاجره پیرامون سهم‌خواهی از بازار، بلکه در نقصان‌های نهادی یا عدم کارایی قواعد بازی جستجو می‌کند.

 مهرداد وهابی در این گفتار تلاش دارد ابتدا تمایز دو رویکرد اقتصادگرایانه و نهادگرایانه را در ارزیابی از علل جنگ‌ها تشریح کند و سپس با بررسی داده‌های شاخص دوران پساجنگ سرد نشان دهد چرا رویکرد نهادگرایانه بهتر قادر به تبیین‌ بروز خشونت‌های کنونی است.

مهرداد وهابی، پژوهشگر چپ، استاد اقتصاد در دانشگاه سوربن شمالی (پاریس)، مدیر مرکز تحقیقات اقتصاد در شمال پاریس (CEPN) وابسته به مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه (CNRS) است. از او که عضو هیئت تحریریه مجله Public Choice است کتاب‌‌هایی چون «اقتصاد سیاسی قدرت ویرانگر»، «اقتصاد سیاسی غارت‌گری» و «هماهنگی ویرانگر، انفال، سرمایه‌داری سیاسی اسلامی: خوانشی جدید از ایران معاصر» و ... منتشر شده است.

مشاهده وبینار:

فهرست موضوعات

مقدمه: دوکارکرد منازعه، بازتوزیع دارایی و درآمد و تعیین قواعد بازی

بخش نخست: رویکرد اقتصادگرایانه منازعات

بخش دوم: داده های شاخص پیرامون منازعات ازجنگ جهانی دوم تاکنون

بخش سوم: تنظیم منازعات و هماهنگی ویرانگر

استنتاجات: منازعات و تحول نهادها

منابع گفتار

کتاب

1) Vahabi Mehrdad, 2016, The Political Economy of Predation, New York, Cambridge University Press. 

2) Vahabi Mehrdad, 2023, Destructive Coordination, Anfal and Islamic Political Capitalism: A New Reading of Contemporary Iran, Palgrave Macmillan.

شماره های ویژه در نشریات بین المللی مرجع در حوزه اقتصاد

1) Vahabi Mehrdad (ed.), The Political Economy of Conflict, 2012, Revue d’Economie Politique, Vol. 122, No. 2.

2) Vahabi Mehrdad (ed.), The Political Economy of Conflict and Institutions, 2020, Revue d’Economie Politique, Vol. 130, No. 6.

3) Vahabi Mehrdad (ed.), Revolution and Institutional Change, 2024, Public Choice, forthcoming.  

منابع مربوط به بخش دوم دربارهٔ داده های شاخص

Blattman, Christopher, 2022, Why we fight: the roots of war and the paths to peace, Penguin Books.

Burke, Marshall, 2015, Climate Change and Conflict, Center on Food Security and the Environment

The Economist, “Why Civil Wars ate lasting longer?” Special report, April 22nd -28th  2023.

Fearon, James, 2022, Civil wars for earning money from illicit drugs or minerals

Fearon, James, 2004, “Why Do Some Civil Wars Last So Much Longer than Others?” Journal of Peace Research, 41(3), https://doi.org/10.1177/0022343304043770