احتمال تکرار خاموشی‌ها در تابستان امسال چقدر است؟

هر سال با نزدیک شدن به فصل گرما، کمبود آب و برق باعث شکل‌گیری بحران در مدیریت سیستم‌های شهری ایران می‌شود. معضلی که در بسیاری از کشورهای دنیا به سادگی و با اصلاح شیوه‌های مدیریتی یا اقتصادی به سادگی حل می‌شود در جمهوری اسلامی به یک کابوس ادامه‌دار برای شهروندان تبدیل شده ‌است. شاید بتوان خشکسالی، کاهش توان نیروگاه‌های برق، کاهش بهره‌وری، افزایش مصرف و لیست بلندی از دلایل اقتصادی را به عنوان عوامل شکل‌گیری این بحران عنوان کرد؛ عواملی که بیش از هرچیز سایه «ناکارآمدی و فساد» بر آن سنگینی می‌کند.

معضل تامین نیازهای اساسی زندگی شهری در ایران حالا به نقاط حساسی رسیده است؛ مشکلی که در صورت تشدید ممکن است مانند هر پدیده دیگری در ایران ابعاد امنیتی پیدا کند. مدیران دولتی در سال‌های گذشته جز راه‌حل‌های موقتی چاره دیگری برای رفع مشکل تامین برق و آب ارائه نداده‌اند. این راه‌حل‌ها که معمولا شامل جیره‌بندی و یا قطع سهمیه واحدهای تولیدی و شهرک‌های صنعتی می‌شود، به جای ارائه رفع دائمی مشکل به طور مشخص جلوگیری از نارضایتی‌های عمومی را دنبال می‌کند.

«راه‌انداری پویش» به جای توسعه زیرساخت‌ها

بر اساس پیش‌بینی دولت در برنامه هفتم توسعه مصرف برق در هر سال ۴/۵ درصد رشد خواهد داشت. بر اساس برآورد مصطفی رجبی مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر حدود ۱۴ هزار مگاوات ناترازی برق وجود دارد و برای پیشگیری از تشدید خاموشی‌ها لازم است سالانه پنج هزار مگاوات بر ظرفیت نیروگاه‌ها افزوده شود. در همین حال راهکار وزارت نیرو برای جلوگیری از کاهش توان تولید برق در ایران چیزی جز «راه‌اندازی پویش‌های رسانه‌ای» نبوده است؛ سیاستی که در فضاهای تبلیغات شهری قابل مشاهده است. به طوری که بسیاری از بیلبوردهای تبلیغاتی در سطح شهرهای بزرگ مانند تهران، در روزهای اخیر به تشویق مردم به کاهش مصرف آب و برق اختصاص پیدا کرده است.

وزارت نیرو به تازگی با وعده اتمام خاموشی‌ها اعلام کرده است: «با همکاری مشترکان صنعت برق امسال خاموشی نخواهیم نداشت.» با این حال خبری از افزایش ظرفیت تولید نیست و این وزارت‌خانه تنها به «همکاری مشترکان برق» اتکا کرده است؛ مشترکانی که امسال مجبور به پرداخت بهای بیشتری برای قبوض خواهند بود و در عین‌حال با محدودیت‌های بیشتری در مصرف برق مواجه هستند.

بحران برق ادامه دارد؟

از سوی دیگر علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو  گفته است که «۸۰ میلیون جایزه برای مشترکان خوش مصرف در نظر گرفتیم که از بین آن‌ها، بیش از ۱۰۰ خودرو به مشترکانی که در مصرف برق صرفه جویی کنند اهدا خواهد شد». همزمان گزارش‌هایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است که شرکت آب و فاضلاب استان تهران، طی پیامکی به شهروندان توصیه کرده حداقل ۷۵ لیتر آب به ازای هر نفر در منبع آب ساختمان ذخیره کنند. این اخبار که همگی از تداوم وضعیت بحرانی برق در تابستان امسال حکایت می‌کند، در حالی مطرح شده که وزارت نیرو مدعی است ظرفیت نیروگاه‌ها را از ابتدای دولت سیزدهم، هشت هزار و ۵۰۰ مگاوات افزایش داده است.

در حالی که قطعی برق در ایران به امری عادی در تابستان‌ها تبدیل شده است، وزارت نیرو معتقد است در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های کافی برای جبران ناترازی انجام شده است. در همین‌حال بسیاری از کارشناسان صنعت برق وضعیت ناترازی را همچنان بحرانی ارزیابی می‌کنند و معتقدند با توجه به افزایش هرساله مصرف در صورتی که کشور با موج گرما مواجه شود شبکه تامین برق پاسخگو نخواهد بود.

حداقل دستمزد ۹,۵ میلیون، پول برق کولر ۲ میلیون!

در توضیح ناترازی در صنعت برق ایران دلایل متعددی از جمله ناترازی اقتصاد نیروگاه‌ها، الگوی مصرف و رانت در واگذاری‌ها اشاره می‌شود. وجود رانت، انحصار و فساد در فرایند تولید برق، عاملی است که گزارش‌های رسمی نیز به آن اذعان کرده‌اند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی «انحصار در واگذاری نیروگاه‌ها» را یکی از عوامل بهره‌وری پایین در آن‌ها ارزیابی کرده و توصیه کرده بود: «باید از واگذاری نیروگاه‌ها به چند شرکت محدود خودداری کرد.» جدای از واگذاری نیروگاه‌ها که برای تولیدکنندگان واقعی صرفه اقتصادی ندارد، بازار عرضه برق نیز به صورت کاملا انحصاری و متمرکز فعالیت می‌کند. بر اساس اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس بیشتر معامله‌های برق در ایران در بازار متمرکز عمده‌فروشی صورت می‌گیرد که صرفاً یک پله از انحصار کامل پایین‌تر است. این در حالی که قیمت برق هرساله در حال افزایش است. در حالی که حداقل دستمزد در سال جاری ۹ میلیون ۶۰۰ هزارتومان تعیین شده است، عبدالامیر یاقوتی، مدیرکل امور انرژی و مشتریان شرکت توانیر گفته است: «مصرف کنندگان با کولر گازی باید بالای دو میلیون تومان هزینه برق بدهند.»

فساد در خصوصی‌سازی نیروگاه‌ها

تجربه خصوصی‌سازی و واگذاری نیروگاه‌ها در ایران مانند سایر بخش‌ها به یک شکست تمام عیار و منبعی برای توزیع رانت تبدیل شده است. واگذاری‌ بسیاری از نیروگاه‌ها در ایران با قیمتی کمتر از ارزش واقعی صورت گرفته است. در اکثر واگذاری‌ها نیروگاه‌ها ردپای شرکت‌های شبه‌خصوصی و یا افراد پرنفوذ مشاهده می‌شود. واگذاری ۱۱ هزار و ۵۷۰ مگاوات ظرفیت نیروگاه لوشان که به تازگی در نوبت مزایده  قرار گرفته بود با قیمت پایه کمتر از ۱۱۰۰ میلیارد تومان پیشنهاد شده است در حالی که بسیاری از منابع مدعی شده‌اند برای احداث همین میزان ظرفیت نیروگاهی حداقل ده برابر این مبلغ باید هزینه شود. بر این اساس گفته می‌شود قیمت پایه تعیین شده برای این نیروگاه‌ها هم در حدی است حتی قیمت زمین آن‌ها هم نمی‌شود.

رانت ۲ میلیارد یورویی در ۵ نیروگاه خورشیدی

روی دیگر عقب‌افتادگی از تقاضای تولید برق در ایران تعلل در سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی‌های جدید است. در حالی که ایران یکی از مستعدترین کشورها برای تامین برق از طریق منابع پاک و سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی خورشیدی است، دولت کوچک‌ترین توجهی به افزایش ظرفیت‌ها در این حوزه نکرده‌است و سیاست‌هایش در حد اولویت‌بندی توزیع انرژی و جیره‌بندی باقی مانده است. در نتیجه این وضعیت توسعه این نوع انرژی به طور کلی از دستورکار دولت خارج شده است و در موارد معدودی که برنامه‌ای برای توسعه وجود داشته هم دچار رانت و فساد شده است. یکی از مهم‌ترین این موارد رانت ۲ میلیارد یورویی در ۵ نیروگاه برق خورشیدی است که با اختلاف ۴۰۰ میلیون دلاری در قرارداد به ثبت رسیده بود.