«بیجار»: محل تلاقی ادبیات کارگری و ادبیات زنان

زن‌ها جلو بنگاه جمع شده‌اند. اکثرشان را نمی‌شناسم. روزبه‌روز بیشتر می‌شوند. بعضی از قدیمی‌ها دیگر نمی‌آیند. عوضش بیشتر تازه‌کارها می‌آیند. چند تایی جوان‌سال هم می‌بینم. آن‌قدر چسان‌فسان کرده‌اند که انگار راهی عروسی هستند‌. چنان دک‌وپوزی دارند که فکر می‌کنم تا حالا پایشان را داخل سیاه‌آب بیجار نگذاشته‌اند. توی کوله‌ام نگاهی می‌اندازم ببینم همه چیز را گذاشته‌ام: لباس کار، کمر چادر، دورِ کلا و دستکش…

 باید بگویم داستان «بیجار» بیشتر از تجارب زیسته و حاصل تحقیق و مشاهداتم بوده؛ به دلیل نزدیکی زادگاهم، سراوان (سال‌های اولیه زندگیم درسراوان بوده، حدود هشت ونه سالگی به رشت آمدم و تا اکنون ساکن رشت هستم) با آشغال لندفیل، مشکلات زیست‌محیطی آن همواره یکی از دغدغه‌های اصلی من و اطرافیانم بوده و در بسیاری از داستان‌هایم بازتاب پیدا کرده است. من از همان سالهای اولیه زندگی‌ام از نزدیک شاهد درد و رنج زنان شالیکار بوده‌ام؛ چه مادرم که تمام سال‌های جوانیش را در شالیزارها کار کرده بود.

فکر می‌کنم هنر و ادبیات بازتاب شرایط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی زمانه‌ای‌ست که هنرمند در آن زندگی می‌کند و واقعیت بیرونی جوهره اصلی همه آثار، حتی تخیلی‌ترین آن است. واقعیت اما، حتی در ادبیات رئالیستی، نمی‌تواند عین همان واقعیت موجود بیرونی باشد. به دلیل آنکه واقعیت‌های بیرونی ضمن عبور از ذهن هنرمند دچار پالایش و دگردیسی شده و بازنمایی و بازتولید آن هرگز برابر و عین واقعیت بیرونی نیست؛ چراکه هر نویسنده‌ای بنا به ذهینت خود که برگرفته از جایگاه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی اوست، آن را شکل داده و بازتولید می‌کند.

فکر می‌کنم «بیجار» تنها حاصل خودآگاهم نیست، بلکه حاصل هم پیوندی خودآگاه وناخوداگاهم است. مثلا سیل و سونامی شیراب‌هایی که در داستان از اشغال کوه سرازیر و وارد شالیزار‌ها می‌شود و باعث مدفون شدن زنان شالیکار شده، کاملا تخیلی است. من در واقعیت امر تاکنون این سونامی را ندیده‌ام یا نشنیده‌ام... اما با شرایط اسفناک زیست محیطی موجود هیچ بعید نیست در سال‌های اتی شاهد پدیده سونامی شیرابه در شالیزارهای اطراف آشغال لندفیل و در شالیزارهای گیلان باشیم. یا زنی که صدای فریاد و ناله‌اش مدام از طرف اشغال کوه شنیده می‌شود و گفته می‌شود تا نیمه درآشغال کوه فرو رفته...، از تخیلات من است؛ که در واقع بازتاب صدای همین زنانی‌ست که تا کشاله در شالیزارهای اطراف اشغال لندفیل در شیرابه کار می‌کنند.

کامیون‌ها توی جاده، بیجارِ کنار، ردیف دارند می‌آیند. پساب آشغال‌ها از پشت ماشین روی چرخ‌ها شرشر می‌کند. باریک سیاهِ آب از کامیون شره می‌کند و جاده دو طرف، تازه کاشته شالی زیر می‌رود؛ داخل بیجار، پای تازه جوانِ شالی راه باز می‌کند و جلو می‌رود. می‌رود و می‌رود. سرم را که راست می‌کنم، بیجار یکدست خاکستری پیش چشمم می‌آید. زیر پایم را که نگاه می‌کنم سیاه آب می‌بینم. زن‌ها ردیف، داخل سیاه‌آب دارند نشاء می‌کنند.

مکان داستان می‌تواند اطراف آشغال لندفیل در گیلان باشد؛ همه روستاهای اطراف زباله لندفیل مثل گلسرک، موشنگاه، جوکلبندان و غیره... زباله لندفیل در ۳۵ کیلومتری رشت واقع است. ناحیه‌ای حدود ۲۰ هکتار از بهترین منطقه جنگل‌های هیرکانی سراوان را شامل میشود. که از سال ۶۳، یعنی حدود چهل سال پیش زباله و پسماندهای خانگی، تجاری، بیمارستانی و... بیش از ۱۳ شهر گیلان با کامیون‌ها به آنجا آورده می‌شود. ارتفاع کوه آشغال گاه به ۱۵۰ متر می‌رسد. و شیرابه‌های این زباله وارد رودخانه نزدیک‌اش، سیارود می‌شود و از طریق آن به رودهای گوهررود وزرجوب که از وسط شهررشت می‌گذرند، ریخته و از آنجا وارد دریای خزر می‌شوند. این شیرابه‌ها که آغشته به سموم کشاورزی و صنعتی و بیمارستانی‌ست باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی و رودها، شالیزارها، دریای خزر و تالاب انزلی می‌شود. از جمله پیامدهای اَشغال لندفیل هجوم مگس‌ها و شیوع انواع بیماری‌های پوستی و سرطان در این مناطق است. (البته گاه با خاک ریزی و کاشت نهال روی بخشی هایی از آن به طور موقت اندکی از دهشناکی موضوع کاسته و در واقع لاپوشانی می‌کنند.)

در طول این سال‌ها، همه ساله شاهد بوده‌ایم رفته رفته، با بلندتر شدن ارتفاع کوه آشغال‌ها، زیاد شدن شیرابه، بخصوص در فصل گرم سال و هجوم مگس‌ها... شدت اعتراضات مردم، همبستگی و انسجام آن نیز بیشتر می‌شود و زنان همیشه جلودار این اعتراضات بوده‌اند. من سال ۹۶ تا ۹۹ رمان «از زن تا زمین» را نوشتم و این کتاب در سال ۱۴۰۰ چاپ شد. در ان کتاب به طور ناخودآگاه از زنانی نوشتم که جلوی کامیون‌ها را می‌گیرند و زنان هفته‌ها جلوی ورودی زباله چادر می‌زنند و شب‌ها همان‌جا می‌خوابند. شگفت اینکه در سال ۱۴۰۱ یعنی یک سال بعد، این اتفاق افتاد که سرانجام این اعتراضات با همه اتحاد و همبستگی‌اش، در ۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ به خاک و خون کشیده شد.

زن‌ها با دست و پاهایی که سیاه آب از آن‌ها شرشر می‌کند، به طرف خانه‌ی صاحب‌بیجارِ که سرِ بلندی است، می‌دوند. همین‌طور داخل گِلِ ‌آب ایستاده‌ام. خشکم زده. هرچه تقلا می‌کنم، نمی‌توانم پاهایم را تکان بدهم. گلویم خشک شده، دهنم تلخ شده مثل زهرمار. پسابِ سیل آشغال‌ها‌، تم‌های ‌بیجارهای بالادست، درخت‌ها و خانه‌های لندفیل، موشنگاه را بلعیده، به شمسی رسیده، دارد شمسی را می‌بلعد. فقط دست‌هایش را می‌بینم که توی هوا مانده و تکان‌تکان می‌خورد. مونا هرچه زور می‌زند، نمی‌تواند مرا از گِل بیرون بکشد. سراسیمه به طرف جوان‌ها می‌دود که گوشی به‌دست، سمت خانه‌ی صاحب بیجار‌ می‌دوند. تشت‌های تم روی شیرابه، شناور مانده. نمی‌دانم کِی کمرچادر گل‌مگلی من از کمرم کنده شد. همین‌طور پهن است روی سیاه آب. کوهِ سیل، چند قدمی من رسیده، تا زور دارم فریاد می‌کشم. صدای فریاد من از سمت آشغال‌کوه به طرفم برمی‌گردد….

فقر و نابرابری اجتماعی و اقتصادی و اختلاف طبقاتی در جامعه همواره از دغدغه‌های اصلی‌ام بوده و در بیشتر داستان‌هایم بازتاب دارد. مثلا آخرین رمانم به نام «از زن تا زمین» آنطور که منتقدانش نیز مثل جواد اسحاقیان، فریبا کریمی و محبوبه موسوی گفته‌اند، بازتاب مسائل کارگری گیلان، مسائل، مطالبات و مبارزات زنان و مسائل زیست محیطی گیلان، هر سه است که به موازات هم روایت می‌شود که از اهمیت هرسه‌ این موضوعات برای من نشان دارد. در تک داستان‌ها اما، برخلاف رمان، که می‌توان به تفصیل به چند موضوع پرداخت، معمولا نمی‌توان به بیش از یک سوژه و موضوع پرداخت. فکر می‌کنم موضوع و تم داستان «بیجار» گنجایش و پتانسیل آن را نداشت که وارد حوزه‌هایی چون اختلاف و تضاد طبقاتی شوم. کما اینکه فکر می‌کنم اگر بگویم معضل زیست‌محیطی اهمیتش بیشتر از حوزه‌های دیگر مبارزاتی است، پر بیراه نگفته‌ایم.

چون مسائل زیست محیطی مربوط به موجودیت انسان در درجه اول است؛ ابتدا باید وجود داشته باشیم، تا برای عدالت اجتماعی و ازادی و... مبارزه کنیم. تضاد و تقابل اصلی در این داستان نه بین کارگر و کارفرما، بلکه بین انسان‌ (فارغ از جایگاه اقتصادی‌اش) با عوامل و عناصر تخریب طبیعت است. که اگر از نظر طبقاتی نگاه کنیم، باید گفت طبقه فرودست جامعه در تخریب زیست‌محیطی کمترین نقش را دارد و بیشترین آسیب را در ان می‌بیند؛ درست مانند جنگ‌ها...

به گمان من از آنجا که محیط زیست در فضای سرسبز گیلان خود عامل کار است. آب برای نشای زمین‌های برنج و در واقع پایه کار در آنجا بیشتر بر کشاورزی متکی است پس نمی‌توان از کار در آن منطقه صحبت کرد بدون توجه به محیط زیست. آلودگی محیط زیست به معنای افزایش فقر، بیماری و نابودی محصول است و از آن گذشته، مردمانی را که سال‌ها به سرسبزی خو کرده‌اند نمی‌توان در دایره‌ای از زباله محصور کرد و از آنها خواست محصولشان را سر زمین تولید کنند.

یکی‌یکی کمر راست می‌کنیم، دست‌وپا گِلی روی کرت‌ها می‌رویم. از دستکش و نوک انگشت‌هایم، سیاه‌آب داخل بیجار می‌چکد. کمرم دیگر درد نمی‌کند. زن‌ها بلندبلند حرف می‌زنند، شوخی می‌کنند، می‌خندند و آواز می‌خوانند. خانم‌جان که در موشنگاه، نزدیکی‌های آشغالِ لندفیل، زندگی می‌کند از همه بلندتر حرف می‌زند و می‌خندد.

«بیجار» داستان یک زن نیست، زنان در این داستان در یک کلیت بزرگ یک شخصیت واحد شده‌اند که از پیر تا جوان را دربرمی‌گیرد [...] عاملیت زنان داستان «بیجار» کار است و کار آنان مقابله با آن ناامیدی است که از سوی آشغال‌کوه تهدیدشان می‌کند.

فکر می‌‌کنم حضور زنان در عرصه اجتماعی و به ویژه در عرصه اقتصادی که در گیلان به دلیل شرایط ویژه‌اش در شالیزار‌ها، از دیرباز فراهم بوده، خود به نوعی یک عاملیت محسوب می‌شود. حضور زنان گیلانی در عرصه کار به نوعی سبب استقلال نسبی انها شده و باعث شده تبعیض جنسیتی در گیلان به نسبت کمتر محسوس باشد... اگر بخواهم به طور خلاصه از عاملیت زنان داستان «بیجار» بگویم، اینکه زنان در مبارزه با تخریب محیط زیست بیشترین نقش دارند. می‌توان گفت جلودار و از پیش‌قراولان این مبارزه هستند. همانطورکه در زیر لایه و به طور نمادین داستان به آن پرداخته است، آنجا که شمسی خانم و بقیه از صدای «فریاد زنی» می‌گویند که دائم از طرف اشغال کوه می‌آید.

زنان [در این داستان] در کار و با کار است که می‌توانند استقلال خود را بازیابند اول استقلال اقتصادی و بعد توان بیان مخالفت. ایستادگی در مقابل کامیون‌هایی که زباله را بر رود و جنگل آنها آوار می‌کنند. انگار کار همواره با زنان داستان بیجار عجین بوده است که نمود آن را در بازه سنی شخصیت‌های داستان می‌بینیم از هفتاد و چند ساله تا جوانک‌های بینی عمل‌کرده امروزی. آنچه این زنان را از گذشته جدا می‌کند، زباله است و دیگری توان اعتراض و درست از همینجاست که کنش‌مندی زنان در داستان خود را نشان می‌دهد. این داستان یک نسخه بلند دیگر هم دارد که نویسنده در رمان «از زن تا زمین» به آن پرداخته‌ است. تقریباً با همین شخصیت‌ها ولی با مسائل کاری بیشتری که زندگی کارگری این خانواده‌ها را هم در برمی‌گیرد.

بعد از داستان «بیجار» که حدود سال۹۸ نوشته شد، چند تایی از همان زنان که در بیشتر داستان‌هایم حضور دارند، در یک فضای بزرگ‌تر و با بسط و گسترش پیرنگ درقالب رمان «از زن تا زمین» خودشان را آشکار می‌کنند که کنش و عاملیت بیشتری دارند، همانطور که اشاره شد زنان جلوی کامیون‌ها را می‌گیرند و مانع ورودشان شده، همانجا چادر برپا می‌کنند و شب‌ها می‌خوابند. و هفته‌ها مانع ورود کامیون‌ها و زباله می‌شوند.