تکاپو برای فهم پیله در هم تنیده اجتماع

شریف ماردین یکی از جامعه‌شناسان پرکار در ترکیه به شمار می‌رود. او ازجمله بر روی مسائلی همچون سنت، تجدد و دین، دولت در جامعه ترکیه انگشت گذاشته است. ماردین برای فهم جامعه ترکیه، به بررسی فاکتور «فرهنگ» و بخصوص مسئله «دین» می پردازد.

بنابر دیدگاه ماردین، چتر اسلام در امپراتوری عثمانی باعث اتحاد بین فرهنگ فوقانی و فرهنگ عامه مردم می‌شد. بدین ترتیب در بازه گذار از خلافت عثمانی به جمهوری ترکیه با شتاب گرفتن روند مدرنیزاسیون و سکولار شدن جامعه ترکیه از بالا، شاهد تعارض فرهنگی عمیقی در بین اجتماع بودیم. در نتیجه این تعارض فاصله بین حاکمیت و مردم بسیار شده بود. زیرا حاکمیت سرمایه فرهنگی خود را غرب‌گرایی و‌سکولاریسم قرار داده بود و محیط پیرامون آن به جماعت‌گرایی یا همان سنت پناه برده بود. در نتیجه این فضا محفلی برای مقاومت توده هراسان از تجدد شده بود. بدین ترتیب ماردین با توجه به مدل مرکز/ پیرامون به  تحلیل ساختار سیاسی ترکیه به‌ویژه رقابت سیاسی می‌پرداخت. بنابراین طرح نخبگان سیاسی در ترکیه با توجه به فضاهای اجتماعی موجود در این مدل برای به‌دست گرفتن اقتدار سیاسی به جذب این گروه‌های اجتماعی با تاکیدی بر دوگانه مسائل سنت (مذهبی) و مسئله تجدد می‌پردازند. ماردین بدست آوردن اقتدار سیاسی توسط حزب عدالت و توسعه در ترکیه و شکست احزاب لائیک را نیز در چارچوب رقابت مرکز و پیرامون در جامعه ترکیه می‌داند.

ماردین معتقد است که انباشت تفکر و اندیشه از خلافت عثمانی به جمهوری در ترکیه منتقل نشده بود. در نتیجه ایدئولوژی سکولاریسم در ترکیه نتوانست جایگزین اسلام شود. ماردین در ادامه مباحث مربوط به اجتماع ترکیه به طرح مفهوم «محله باسکی سی» می پردازد که آن را یک روند اجتماعی می داند که به تحکم و تحمیلات جماعت‌ها در اجتماع می‌ماند. یعنی مردم با توجه به تحکم و تحمیل‌های جماعت‌های وابسته به آن تصمیم می‌گیرند.

ماردین بدین ترتیب در ادامه کالبدشکافی مرحله گذار از جامعه سنتی به جامعه مدرن در ترکیه به مقایسه دستاوردهای جمهوری یعنی معلم، مدرسه و انجمن محله/شهر و در طیف مقابل نماینده جماعت‌گرایی یعنی مُبلغِ دینی (امام)، مسجد و نقش آنان در جامعه می‌پردازد. از نظر ماردین مبلغان دینی از نفوذ و نقش پررنگی در جامعه برخورداراند، به‌طوری‌که معلم و مدرسه به عنوان نماد جامعه مدرن مغلوب آنان شده اند. ماردین معتقد است که در جامعه ترکیه بعد از گذار به جمهوری، رشد مساجد و حضور پررنگ مبلغین دینی در جامعه توانسته فضاهای خالی و خلاء موجود در جامعه را پر کند که این باعث ناکارآمدی طیف مقابل شده است. بدین ترتیب جهان بینی و فلسفه معلم به عنوان نماد جامعه مدرن در مقابله با حریف مقابل شکست خورده است. ماردین همچنین فهم و درک مظاهر اسلامی و رابطه دین و دولت در ترکیه را با دیگر اجتماع‌های اسلامی متفاوت می‌بیند. به‌خصوص نظارت بر دین در ساختار سیاسی ترکیه (سازمان دیانت) را مهم‌ترین خصوصیت دین در ترکیه می‌داند.

مشابه همین دغدغه را محمدرضا نیکفر دارد. بین دو محقق علوم اجتماعی یعنی محمدرضا نیکفر و شریف ماردین  رویکرد معرفتی مشترکی در بررسی موشکافانه پیله درهم تنیده جامعه مورد مطالعه وجود دارد. محمدرضا نیکفر نیز یکی از پرکارترین محققین علوم اجتماعی ایران به شمار می‌رود که در مورد مسائل اجتماعی قلم می‌زند. با خوانش پی در پی مجموعه یادداشت‌های او از «در ایران چه می گذرد»، «چالش چپ در ایران»، «نظریه جمهوری‌‌خواهی جامعه محور» تا «مدرن شدن، سکولار شدن و مسئله‌ی گسستگی و چند پارگی در جامعه‌ی ایران» به مسئله اساسی و ایده تفکر انتقادی او پی می‌‌بریم.

نیکفر در یادداشت اخیر خود که در رادیو زمانه چاپ شده است به توصیف فضای خیال جامعه ایرانی در پیش از انقلاب و زمینه‌های بروز آن می پردازد.

پرسش مهمی که ذهن نیکفر را درگیر خود کرده، تخیل اجتماعی کنونی جامعه ایرانی است. او در این یادداشت به عدم ادغام نیروی اجتماعی در پروژه تجدد در دوران پهلوی اشاره می‌کند. نیکفر با به بحث گذاشتن زمینه‌های ذهنی مردم پیش از انقلاب در ایران به مسئله پررنگ بودن خیال در جامعه ایرانی می‌پردازد. تاکید نیکفر بر متغیر «فضای خیال» است و با این پیش فرض به بازسازی حادثه با چیدمانی از تصورات ذهنی مردم هیجان زده از انقلاب می‌پردازد. نیکفر در ادامه با شرح واقعه به دوگانه جماعت/جامعه می‌رسد و با تجزیه و تحلیل فضای خیال در دوره گذار به انقلاب با پیش فرض‌های ذهنیت جماعت‌گرایی جامعه ایرانی و چگونگی استیلای آن، نتیجه می‌گیرد که پر رنگ بودن فضای خیال در دوره گذار به انقلاب باعث شد که جماعت اسلامی بر دیگر گروه ها استیلا یابد.

 مسئله اصلی نیکفر در این یادداشت بررسی جایگاه جماعت‌های ضد مدرنیته در جامعه ایرانی است و نویسنده نگران از افسون‌گرایی مجدد جامعه توسط پیروان این جماعت‌ها است. در ادامه یادداشت به طیف مقابل آن یعنی طیف سکولار می‌پردازد که با جنبشی نوین در ایران ظاهر شده است. نیکفر بعد از توصیف طرفداران سکولاریسم، همچنان نگران کیش و مات شدن پیروان جامعه‌گرایی در تقابل با جماعت‌گرایی است. با اینکه نیکفر در آیینه‌ای رو به‌جلو در جامعه ایرانی بازتاب تجددگرایی و سکولاریسم را می‌بیند اما عدم فرهنگ‌سازی و ریشه‌دار بودن سکولاریسم را در اجتماع ایرانی هشدار می‌دهد. از نظر او تفکر سکولاریسم و همبستگی ملزوم آن رشد قابل توجهی دربین ایرانیان نداشته است. هرچند نیکفر در این یادداشت معیار روشنی برای چگونگی سنجش آن معرفی نمی‌کند. 

 موسسه دین در ایران نیز مدت‌ها در پیرامون اجتماع ایرانی محفلی برای مقاومت توده‌های مسخ شده گریزان از تجدد بوده است. در نتیجه پیروان این جماعت‌گرایی به مرور با حذف جریان متجدد در ایران توانستند بر جامعه ایران حاکم شوند. در نتیجه پیرامون توانست بر مرکز که رویای تجدد داشت فائق شود. پیروان سنت و مخالفان تغییرات مدرن بعد از حذف رقبای خود به‌خوبی توانسته اند فضاهای خالی در اجتماع را پر کنند.  به‌نظر نه تنها باید به مسئله چگونگی گذار از جماعت‌گرایی به جامعه محوری در ایران پرداخت بلکه باید به بازتعریف ضمانت اجرایی نهادهایی پرداخت که توان کنترل دین و مذهب را داشته باشند تا دوباره فضای خیال جامعه ایرانی را اشباع نکنند.

برای اطلاع بیشتر در مورد نظرات شریف ماردین به این منابع رجوع شود:

The Genesis of Young Ottoman Thought, A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas ( Yeni Osmanlı düşüncesinin meydana gelişi, Türk Siyasi fikirlerinin modernleşmesi hakkında bir inceleme); Princeton, N. J., Princeton University Press, 1962.

“Turkey, İslam and westernization”, C. Caldaeola (ed.), Religion and Societies in, Berlin: Mouton.

“Religion and Secularism in Turkey”, A. Kazancıgil ve Ergun Özbudun (ed.), Atatürk:Founder of a Modern State, Londra: C.Hurst an Co.

Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediuzzaman Said Nursi, Albany & New York: SUNY Pres.

“Religion and Secularism in Turkey”, Albert Hourani, Philip Khoury and Mary C. Wilson (ed.), in The Modern Middle East,London: I.B. Tauris.

Cultural Transitions In The Middle East, Şerif Mardin (ed.) E.J.Brill, Leiden.

“Culture Change and the Intellectual: A Study of the Effects of Secularization in Modern Turkey: Necip Fazıl and the Nakşibendi”,

Şerif Mardin (ed.), in Cultural Transitions In The Middle East,Leiden: E.J. Brill.

“Nurculuk”, John L. Esposito (ed. in chief), The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, c. III, NY; London: Oxford University Press, s. 255-256.

Religion, Society and Modernity in Turkey, Syracuse University Press.