یاد بعضی نفرات: چهل ‌و یکمین شماره آوای تبعید

تبعیدی فقط آن کس نیست که از زادبوم خویش تارانده شده باشد. تبعیدی می‌تواند از زبان، فرهنگ و هویتِ خویش نیز تبعید گردد. آن‌کس که شعر، داستان، هنر، فکر و اندیشه‌اش در کشور خودی امکان چاپ و نشر نداشته باشد، نیز تبعیدی است. این نشریه می‌کوشد تا زبان تبعیدیان باشد. تبعید را نه به مرزهای جغرافیایی، و تعریف کلاسیک آن، بلکه در انطباق با جهان معاصر می‌شناسد.

اگر بخواهم یک جمعبندی از هفت سال انتشار آوای تبعید ارایه دهم، باید بگویم نشریه موفقی بود. تجربه‌ای بود نو که می‌تواند در آینده به کار گرفته شود. نه اینکه ضعف نداشت، بلکه راه‌هایی نو را تجربه کرد. برای نمونه در بسیاری از شماره‌ها دبیر میهمان با مسئولیت تمام در انتخاب و جمع آوری مطالب از شعر و داستان گرفته تا نقد و پژوهش با اختیارات کامل تصمیم می‌گرفت و اقدام می‌کرد. این خود باعث می‌شد تا نگاه‌ها و صداهای گوناگون در نشریه راه یابند. یا اینکه برای نخستین بار شماره‌هایی از نشریه به دیگر زبان‌های داخل کشور منتشر شد. من شادم از اینکه زبان و ادبیات مناطق مختلف ایران در آوای تبعید امکان حضور یافتند. شادم از اینکه ادبیات و فرهنگ ایران در وجود تمامی زبان‌های موجود در ایران در آوای تبعید معرفی شده.

عمر آوای تبعید به پایان رسید و این سرانجام هر نشریه تبعیدی است. نشریه‌ها در تبعید معمولاً به اعتبار کس و یا کسانی، بدون هیچ پشتوانه مالی، بنیان می‌گیرند. کسانی به لطف و به «همت عالی» همکاری با آن را آغاز می‌کنند. از همان آغاز هیچ ضمانتی برای یک کار پایدار وجود ندارد. تا کنون صدها نشریه در خارج از کشور این روند را تجربه کرده‌اند. بر من نیز آشکار بود که به هر حال روزی به پایان کار خواهیم رسید.

توزیع این نشریه به دو صورت چاپی و پی‌دی‌اف انجام می‌شود. به‌خصوص در مورد نسخه‌های چاپی، انتظار می‌رفت استقبال بهتری وجود داشته باشد، اما واقعیت این است که استقبال چندانی مشاهده نشد. با این حال، اهمیت چاپ نسخه‌های فیزیکی به خاطر ارسال آنها به کتابخانه ملی آلمان و ثبت آنها در آنجاست. ثبت آوای تبعید در کتابخانه ملی آلمان به محققان و علاقه‌مندان ادبیات تبعید کمک می‌کند که به منابع معتبر دسترسی داشته باشند.

یکی از دلایلی که مسئولیت چاپ «آوای تبعید» را بر عهده گرفتم، کاهش هزینه‌ها از طریق چاپ بنا به تقاضاست. این مدل چاپ به‌خصوص برای ناشران کوچک که با مرکز پخش آلمانی همکاری می‌کنند، اقتصادی‌تر و به صرفه است. در مورد تقاضای خرید نیز باید اشاره کنم که با وجود اینکه نشریه آنلاین نیز منتشر می‌شود، درخواست قابل توجهی نداریم. برخی مراکز پخش در آلمان معمولاً دو تا سه نسخه از هر شماره چاپ شده را سفارش می‌دهند، اما متأسفانه درصد قابل توجهی از این نسخه‌ها به دلیل عدم فروش برگشت داده می‌شوند. مرکز پخش فردوسی در سوئد نیز که یک مرکز پخش کتاب ایرانی است پنج تا شش نسخه به صورت دوره‌ای سفارش می‌دهد که برای کتابخانه‌های مرتبط با خود ارسال می‌کند.

البته وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی با سماجتی ژرف تمامی فعالیت‌های ایرانیان خارج از کشور را، از برگزاری جلسات گرفته تا چاپ و نشر دنبال می‌کند. در زمان خاتمی دو جلد کتاب از سوی وزارت اطلاعات به شکل محدودی منتشر شد و دست به دست می‌گشت. در این دو کتاب از تمامی جلسه‌های خارج از کشور، این‌که سخنران که بود، موضوع سخنرانی چه بود، چند نفر شرکت داشتند، سخنران چه گفت و پرسش‌ها چه بود، و خلاصه تمامی کم و کیف جلسه گزارش شده بود. این اما به معنای یک پیگیری فرهنگی نبود. کاری بود اطلاعاتی.

اینکه چه شد شماره‌ای را به درگذشتگان به تبعید اختصاص دادم، موضوعی است که سال‌ها ذهنم را به خود مشغول کرده بود. در برخی از شماره‌ها فصلی با عنوان «یاد یاران» وجود داشت که به همین افراد همکار اختصاص داشت. ملموس‌تر این‌که متأسفانه با مرگ هر یک از این عزیزان ابتدا خودشان گم می‌شوند و بعد آثارشان. من خود در تدارک این شماره فکر نمی‌کردم بیش از ۱۲۰ نام را شامل گردد. در عمل به ۴۰۰ نفر نزدیک شد و شک ندارم بالای ۶۰۰ نیز می‌توانست بشود. فکر می‌کردم حداکثر ۳۰۰ صفحه شود. در عمل به هزار صفحه نزدیک شد.

حال که به این سه جلد نگاه می‌کنم، به یک میراث فرهنگی ادبی می‌رسم. این میراث ارزشمندتر از آن است که از یادها برود. این گذشته ماست. یا حداقل بخشی از گذشته ما. ما بدون این گذشته و عدم شناخت آن، در واقع بخشی از تجربه هستی اجتماعی خودمان را نادیده خواهیم گذاشت. نتیجه این می‌شود که در همین گذشته خواهیم ماند و آن را تکرار خواهیم کرد.

ادبیات تبعید ما عمری به درازای جنبش مشروطه دارد. در تمامی این سال‌ها حضوری پررنگ داشته است. و این یعنی فاجعه. من به آخرین تلاش فکر نمی‌کنم. به تلاش هایی نو می‌اندیشم که امیدوارم نسل نو آن را پی گیرد.

دوست ارجمندمان زنده یاد محمد محمدعلی درست می‌گوید که ما وارث درگذشتگان خویش‌ایم. این میراث را نباید دست‌کم گرفت. از زین العابدین مراغه‌ای تا هدایت و جمالزاده، از غلامحسین ساعدی تا شاهرخ مسکوب، از رضا دانشور تا داریوش کارگر، از نادرپور تا اسماعیل خویی، مگر می‌شود این نام‌ها را به همین آسانی از یاد برد و جایگاهی برایشان در ادبیات معاصر ایران در نظر نگرفت؟ فراموش کردن، یعنی حذف بخشی از تاریخ، کاری که جمهوری اسلامی مشغول آن است. و این مباد. به فریاد می‌گویم مباد.

مهاجر و تبعیدی، بی‌آنکه بخواهم به بحث‌های دراز وارد شوم، یک ویژگی مشترک دارند و آن اینکه هر دو در خارج از کشور خود زندگی می‌کنند. یکی داوطلبانه و آن دیگر به اجبار. مهاجر نیز به هر دلیل ترجیح داده در خارج از کشور خودی ساکن گردد. در رابطه با کارورزان فرهنگی طبیعی است که چگونگی این حضور در تولیدات ادبی و فرهنگی نقش‌آفرین است.\nاین را نیز باید در نظر داشت که امروز با توجه به موقعیت جهان و ناآرامی‌های موجود مشکل بتوان با معیارهای پیشین مهاجر و تبعیدی را تعریف کرد. این را نیز باید بگویم که با حضور هشت میلیون ایرانی در خارج از کشور، این پدیده محتاج بررسی است. اما نباید فراموش کرد که همه این افراد و یا اکثریت آن از حکومت جمهوری اسلامی ناراضی است و در فرار از آن جمهوری، سکونت در خارج از ایران را ترجیح داده است.

 «آوای تبعید» از نظر فهرست‌نگاری وضعیت خوبی دارد و آثار منتشر شده ما در کتابفروشی‌ها و بانک‌های اطلاعاتی آلمان ثبت شده‌اند. با این حال، انتشار آنتالوژی نیاز به انتخاب و ترجمه آثار دارد که به دلیل هزینه بالای ترجمه در آلمان، ممکن است با چالش‌های جدی مواجه شود.

در حال حاضر بسیاری از نویسندگان جوان و موفق ایرانی به زبان جوامع میزبان خود می‌نویسند و آثارشان مورد توجه قرار گرفته است.  توسعه ادبیات نسل دوم و سوم تبعیدی ایرانیان در کشورهای میزبان، به‌ویژه از طریق نویسندگان جوان و آوانگارد، یک روند رو به رشد است. آثار آنها نه تنها به مسائل مهاجرت و چالش‌های جامعه میزبان می‌پردازند بلکه در برخی موارد به ایران و تاریخچه خانوادگی خود نیز اشاره دارند.

جخ امروزاز مادر نزاده‌امنهعمر جهان بر من گذشته است.