غارت و عرضه شیرسنگی‌های بختیاری به پولدارهای ایرانی و عرب

در روزهای اخیر برخی فعالان میراث فرهنگی در استان خوزستان خبر دادند که عده‌ای شیر سنگی‌های گورهای بختیاری در آرامستان‌های ایذه را به سرقت می‌برند و سپس به کشورهای عربی قاچاق می‌کنند و یا در بازارهای داخلی برای تزیین ویلاهای مجلل به فروش می‌رسانند.  

جعفر مهرکیان، باستان‌شناس و متخصص تمدن الیمایی که مسئولیت مستندنگاری شیرهای سنگی منطقه ایذه و خوزستان را بر عهده داشت، در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) از سرقت شیر سنگی‌های گورهای بختیاری خبر داده و گفته است:

شیرهای سنگی یا بردشیر تندیس‌هایی از جنس سنگ‌اند که در گذشته توسط سنگ‌تراش‌ها به‌ویژه در مناطق بختیاری در استان چهارمحال و بختیاری، استان خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، فارس، غرب اصفهان و استان لرستان به شکل شیر می‌تراشیدند و به نشانه دلاوری، هنرمندی در شکار و تیراندازی در جنگ و مهارت در سوارکاری، بر آرامگاهِ بزرگانِ قوم خود قرار می‌دادند. معمولاً اندازه شیرهای سنگی  به جایگاه متوفی بستگی داشت. ساختار شیرهای سنگی هم به گونه‌ای‌ست که انتهای دست و پای شیر معمولاً بر روی سطحی سنگی گذاشته می‌شود تا برای سر پا ماندن شیر در دل خاک دفن گردد و دست‌ها به شکل حراست به جلو کشیده شده‌اند. شمشیر، خنجر یا گرز از جمله نقش‌هایی است که بر روی آنها حک شده است. هنوز هم در مناطق بختیاری شیرهای سنگی برای گذاشتن بر سر قبرها ساخته می‌شود اما دیگر این شیرها شبیه بردشیرها نیستند. شیرسنگی‌‌های جدید از جنس گرانیت و مرمر و سنگ‌های آهنگی صنعتی تراشیده می‌شوند و بیشتر شبیه شیرهای رومی‌اند.

 ایذه، بزرگ‌ترین منبع دسترسی به شیرهای سنگی است. روستای کهباد یک در قبرستان باستانی خود، بیش از پنجاه شیر سنگی را در دل خود جای داده‌ است. در گورستان بزنوید در بخش «زلقی» شهرستان الیگودرز شیرهای سنگی با مجسمه شیر ایستاده وجود دارد که تحت حفاظت میراث فرهنگی استان لرستان قرار دارد.

جعفر مهرکیان در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) یادآوری کرده است که میراث فرهنگی شیرسنگی‌ها در گورستان ایذه را بدون نگهبان به حال خود رها کرده است. این باستان‌شناس می‌گوید:

مهرکیان که مدتی نیز مدیر پایگاه میراث فرهنگی آیاپیر ایذه بوده است، با اشاره به قاچاق شیرهای سنگی در گورستان‌های ایذه و انتقال آن‌ها به شهرهای ایران و خارج از کشور افزود:

شیرهایی که در گورستان هفشجان باقی‌ مانده‌‌اند از زیباترین و خوش‌نقش‌ترین شیرهای سنگی به شمار می‌آیند. غارت این آثار باستانی خبر تازه‌ای نیست. در ۳۰ سال گذشته بسیاری از شیرسنگی‌های قبرستان‌های استان چهارمحال و بختیاری به تاراج رفته‌اند.

مهرکیان در ادامه گفت‌وگو با ایلنا می‌گوید:

اهمیت شیرسنگی‌های بختیاری در تاریخ مجسمه‌سازی ایران

مهرکیان در گفت‌وگو با ایلنا شیر سنگی همدان را کهن‌ترین شیر سنگی موجود در ایران دانست. او درباره پیشینه این نماد در فلات ایران می‌گوید:

پرویز تناولی، هنرمند سرشناس برای نخستین بار شیرهای سنگی را در میان دشت‌های فارس و بختیاری دید. تناولی که با هدف یافتن قالیچه‌هایی با طرح شیر در آن مناطق حضور داشت به رابطه نزدیک میان قالیچه‌ها و شیرهای سنگی پی برد. او یکی را هنر دست زنان و دیگری را هنر دست مردان دید که در ستایش و بزرگداشت مردان دلیر بافته یا ساخته شده بودند و گاه شیرهای سنگی را در ستایش پهلوانان یا جوان‌مردانی که در جنگ‌ها جان باخته یا با عزت و جوانمردی زندگی کرده بودند بر گورها قرار می‌دادند. تناولی در کتاب «سنگ‌قبر» نوشته است:  

شیرسنگی‌های بختیاری بیانگر بخشی از تاریخ مجسمه‌سازی در ایران‌اند که در دوران اسلامی دچار وقفه شد. تناولی می‌نویسد:

او سنگ‌قبر‌های تصویری را یکی از اولین گام‌های هنرمندان ایرانی برای بیان عقاید خود از طریق تصویر و حجم می‌داند و می‌نویسد:   

بر اساس پژوهش تناولی شیرهای سنگی در گورستان‌های فارس و بختیاری و نقش‌برجسته‌های روی آن‌ها زمینه را برای گسترش هنر مجسمه‌سازی به سنگ‌قبرها فراهم کرد. چنین بود که ارمنی‌‌ها و شاهان قاجار به تزئین سنگ‌‌قبرها توجه کردند.

قاچاق اشیای تاریخی ایران

به دلیل نبود نظارت و بی‌توجهی میراث فرهنگی قاچاق اشیای تاریخی در ایران یک کسب و کار پرسود و یکی از منابع تهیه ارز و دلار است. هر چندگاه یک‌بار خبرهای مربوط به قاچاق اشیای تاریخی به رسانه‌ها هم درز پیدا می‌کند. در یکی از این موارد، امین همتی، مجموعه‌دار سکه چندی پیش خبر داد که سوداگران سکه‌های تاریخی را ذوب و سپس به خارج از کشور قاچاق می‌کنند.

این مجموعه‌دار، با تاکید بر اینکه خروج سکه‌های تاریخی از کشور پیش از این نیز رایج بوده است،  خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) گفته است که اگر سوداگران حدود ۳۰ تا ۴۰ سال پیش سکه‌ها را در جیبشان می‌گذاشتند و از کشور خارج می‌کردند اما حالا آن‌ها را ذوب می‌کنند و بعد می‌فروشند.

در اردیبهشت سال جاری هم «صدای میراث» که به اخبار مربوط به میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می‌پردازد، در گزارشی از «انهدام بزرگ‌ترین مافیای قاچاق اشیای تاریخی در پرواز تهران – دبی» خبر داده و اعلام کرده بود که بیش از ۳۶۰۰ شیء تاریخی از چمدان قاچاقچیان کشف شده است. بر اساس این گزارش برخی از کارکنان «فرودگاه امام خمینی» نیز با قاچاقچیان همدست بودند که آن‌ها بازداشت شدند.   

پیش از آن هم اعلام شده بود که یک مجسمه ۲۰۰۰ ساله دوره ساسانی که ارزش آن حدود ۴۰ میلیون دلار تخمین زده می‌شود در فرودگاهی در لندن توقیف شد. این مجسمه سنگیِ متعلق به قرن سوم میلادی با ماشین سنگ جت (سنگ فرز) از صخره‌ای در ایران کنده شده بود و راهی بازار سیاه در بریتانیا بود که مأموران پلیس در فرودگاه استانستد آن‌ را توقیف کردند.

در اسفند سال گذشته نیز سرقت و تخریب آجر‌نوشته‌های محوطه باستانی و تاریخی چغازنبیل خبرساز شد. زیگورات چغازنبیل در سال ۱۳۴۸ در فهرست آثار ملی قرار گرفت و بر اساس قانون حفاظت از میراث فرهنگی و ملی، لازم است نیروهای حفاظتی کافی برای نگهداری از این مجموعه مستقر شوند.

با توجه به چنین ابعاد گسترده‌ای از غارتگری، معلوم نیست که چه مقدار از اشیای تاریخی از مبادی رسمی و غیررسمی به کشورهای دیگر قاچاق می‌شوند.