پیش به سوی دمشق؟ تصرف شهر حما به دست «شورشیان» مخالف اسد

یک هفته از پیشروی برق‌آسا و شوک‌آور مخالفان بشار اسد می‌گذرد. خطوط دفاعی ارتش سوریه یکی پس از دیگری فرو می‌ریزد. ائتلاف شورشیان اسلام‌گرا به رهبری گروه شبه‌نظامی «هیئت تحریر الشام» دیروز پنج‌شنبه ۵ دسامبر/ ۱۵ آذر شهر حما را با عقب‌نشینی ارتش سوریه به تصرف خود درآوردند. پس از حلب، این دومین شهری است که از کنترل اسد خارج می‌شود. تصرف این شهر نه فقط چالش و ضربه‌ای دیگر به رژیم اسد و حامیان آن ـ روسیه، حزب‌الله لبنان، و جمهوری اسلامی ـ بلکه همچنین پیامدهای گسترده‌ای برای کل منطقه به همراه خواهد داشت.

حما دروازه‌ای به دمشق؟

شهر حما، که در ۱۱۰ کیلومتری جنوب حلب واقع شده است، واجد اهمیت استراتژی زیادی برای بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه است. به لحاظ جغرافیایی، حما و دمشق شهرهای همجوار هستند. حما در شمال و شمال غرب دمشق قرار دارد و فاصله آن حدود ۲۱۳ کیلومتر (۱۳۲ مایل) است. این دو شهر از طریق یک بزرگراه اصلی به هم متصل می‌شوند.

شهر حما طی پنج روز گذشته در محاصره شورشیان بود. ائتلاف شورشیان با نیروهای وفادار به اسد در جبهه‌های مختلف درگیر بودند. عملیات تصرف حما از چهارشنبه شب و بامداد پنج‌شنبه آغاز شد. شورشیان موفق شدند از سمت شرق وارد شهر حما شوند، در حالی که درگیری‌ها در حاشیه‌های شمالی و غربی شهر با ارتش سوریه ادامه داشت. بنا به گفته بخش عملیات نظامی ائتلاف اسلام‌گرایان، حمله به حما از چند جهت مختلف طرح‌ریزی و پیاده شده بود.

وزارت دفاع سوریه در ابتدا ورود شورشیان به حما را تکذیب و خطوط دفاعی خود را «نفوذناپذیر» توصیف کرد. اما با شدت گرفتن نبردها و نزدیک شدن درگیری‌ها به مرکز شهر، ارتش سوریه اعلام کرد که نیروهای خود را عقب کشیده و مجدداً مستقر کرده است «تا جان غیرنظامیان را حفظ کند و مردم شهر حما را در این نبردها درگیر نکند». رسانه‌های حکومتی رژیم اسد نیز ابتدا ورود «تروریست‌ها به شهر حما» را به‌کل انکار کردند. خبرگزاری سانا، وابسته به رژیم، اعلام کرد که ارتش سوریه به «ضربات به نیروهای مسلح گروه‌های مخالف در حومه شمالی حما» ادامه می‌دهد.

حما در بهار عربی در سال ۲۰۱۱ شاهد قیام‌های گسترده مردمی علیه اسد بود. پس از سرکوب اعتراضات مردمی توسط اسد و متحدانش (روسیه، جمهوری اسلامی و حزب‌الله)، نبردهای شدیدی میان اسلام‌گرایان و اسد در این شهر رخ داد. به رغم تلاش نیروهای مخالف برای در دست گرفتن کنترل شهر، این اسد بود که در نهایت پیروز میدان شد.

حما همچنین محل قتل‌عام معروفی در سال ۱۹۸۲ است، زمانی که نیروهای وفادار به رئیس‌جمهور سابق، حافظ اسد، این شهر را محاصره کردند تا از قیامی که توسط مخالفان سنی‌مذهب حکومت او رهبری می‌شد، جلوگیری کنند.

خطر گرسنگی و آوارگی برای اقلیت‌های دینی و اتنیکی

پس از تصرف کامل شهر حما، ابو محمد الجولانی، رهبر «هیئت تحریر الشام»، که پیشتر در جنگ داخلی سوریه فرمانده «جبهه النصره» شاخه القاعده را در سوریه برعهده داشته و حالا خود را فیگوری پراگماتیک و «متعادل» نشان می‌دهد، در خطاب به مردم حما گفت: «این پیروزی بدون انتقام و همراه با رحمت خواهد بود».

همزمان سازمان ملل متحد اعلام کرد که تشدید درگیری‌های اخیر در سوریه بیش از ۲۸۰ هزار نفر را آواره کرده و «به سال‌ها رنج افزوده است». افزایش خشونت‌ها باعث نگرانی از بحران کمک‌های انسانی شده است. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، از نیاز فوری به دسترسی غیرنظامیان به حمایت‌های بشردوستانه فوری سخن گفت. همچنین، یک کشیش در حلب، پدر بهجت کارکاش، نگرانی خود را ابراز کرد که ترس از بمباران جای خود را به «خطر گرسنگی» داده است، در حالی که قیمت مواد غذایی به شدت افزایش یافته است.

اقلیت‌های دینی و اتنیکی نظری علوی‌ها و کُردها به طور ویژه در معرض آسیب جنگ هستند. ده‌ها هزار نفر از اعضای اقلیت علوی روز پنجشنبه در حال فرار از سومین شهر بزرگ سوریه، حمص، هستند، شهری که ظاهراً در فهرست شورشیان در نوبت بعدی قرار دارد. شهر حمص تنها ۴۰ کیلومتر (۲۵ مایل) در جنوب حما قرار دارد.

وضعیت کُرد‌ها نیز رو به وخامت می‌رود. مظلوم عبدی، فرمانده «نیروهای دموکراتیک سوریه» به رهبری کُردها، پیشتر گفته بود که نیروهای دموکراتیک به‌دنبال ایجاد یک کُریدور (راهرو) امن هستند تا کُردها و دیگر اقلیت‌ها را از شرق حلب و همین طور از منطقه عمدتاً کُردنشینِ تل رفعت و الشهبا به سمت روژاوا (مناطق خودمختار شمال و شمال شرق سوریه تحت کنترل کُرد‌ها) ببرند.

نیرو‌های دموکراتیک سوریه دیشب در شبکه ایکس از «پیشروی داعش» خبر دادند، مسئله‌ای که حیات کُرد‌های روژاوا را با خطر و تهدیدی وجودی روبرو می‌کند:

این سازمان همچنین از پیشروی جهادی‌های تحت حمایت ترکیه در شمال حلب، در منطقه کُردنشین شهبا خبر داد و نوشت:

مشکل نیروهای دموکراتیک سوریه عمدتاً به داعش و گروه‌های جهادی تحت حمایت ترکیه برمی‌گردد. بنا به گزارش مگافون، خبرگزاری مستقلی که در لبنان مستقر است، ائتلاف شورشیانی که در سوریه دست به عملیات «بازدارندگی تجاوز» زدند همگی‌شان مورد حمایت ترکیه نیستند. این ائتلاف متشکل از ۶ گروه شورشی است که «هیئت تحریر الشام» فقط یکی از آنهاست، گروهی که برخلاف «ارتش ملی سوریه» ربط مستقیمی به ترکیه ندارد.

کدام‌یک برای اسرائیل بد‌تر است: ماندن اسد یا حاکمیت اسلام‌گرایان؟

با توجه به تهاجم سریع شورشیان سوریه، اسرائیل در حال آماده شدن برای فروپاشی احتمالی ارتش سوریه است. ارتش اسرائیل گفت که آن‌ها تحولات را زیر نظر دارند و «برای همه سناریوها اعم از تهاجمی و تدافعی آماده هستند». وب‌سایت آمریکایی اکسیوس به نقل از دو مقام اطلاعاتی اسرائیل اعلام کرد که فروپاشی خطوط دفاعی ارتش سوریه در ۲۴ ساعت گذشته سریعتر از حد انتظار رخ داده است.

بنا به گزارش خبرگزاری العربیه به نقل از یک منبع اسرائیلی، اگر شهر حِمص هم «سقوط» کند اسرائیل یک‌منطقه حائل در داخل خاک سوریه ایجاد خواهد کرد.

پیشتر یوسی ملمان، روزنامه‌نگار اسرائیلی در مقاله خود در هاآرتص، خبرگزاری اسرائیلیِ مخالف نسل‌کشی، از دوراهه و تناقض دولت اسرائیل سخن گفته بود: آیا اسلام‌گرایان برای اسرائیل بهتر است یا ماندن اسد؟ بنیامین نتانیاهو  همزمان هم به‌دنبال محدودساختن قدرت جمهوری اسلامی در سوریه به‌عنوان استراتژیک‌ترین و مهم‌ترین جغرافیا برای انتقال تجهیزات و پل ارتباطی با حزب‌الله است، و هم به دنبال اینکه نیروهای اسلام‌گرا به مرز اسرائیل در بلندی‌های جولان نرسند.

تصرف شمال سوریه توسط شورشیان به زیرساخت‌های ایران و حزب‌الله آسیبی جدی زده و ممکن است تلاش‌های بازسازی محور مقاومت را مختل کند، تحولی که از دید اسرائیل مثبت تلقی می‌شود. همزمان با توجه به اینکه بشار اسد طی سال‌های اخیر یک چرخش ژئوپلتیک از «محور مقاومت» به‌سمت کشور‌های عربی خلیج داشته است، اسرائیل شاید عطای ماندن اسد را به لقایش ببخشد، موضوعی که تا حد زیادی به بازی ایران پیوند خورده است.

منابع عربی پیشتر گزارش دادند که نیروهای شبه‌نظامی طرفدار ایران به شرق سوریه وارد شده‌اند، جایی که با مشاوران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی دیدار کردند. پس از آن، وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، وارد دمشق شد تا با بشار اسد دیدار کند.

به گزارش خبرگزاری دولتی عراق، امروز جمعه ۶ دسامبر / ۱۶ آذر فؤاد حسین، وزیر خارجه عراق، با همتایان سوری و ایرانی خود در بغداد دیدار خواهد کرد تا درباره وضعیت سوریه گفت‌وگو کنند. این اقدام چند روز پس از مذاکرات اضطراری در آنکارا صورت می‌گیرد.

منابع عراقی و سوری به رویترز گفتند که برخی از شبه‌نظامیان شیعه عراقی نظیر حشد‌ الشعبی، مورد حمایت جمهوری اسلامی، اوایل این هفته به سوریه اعزام شدند تا از اسد حمایت کنند. ائتلاف شبه‌نظامی حشد الشعبی عراق در امتداد مرز سوریه بسیج شده و اعلام کرده است که این اقدام صرفاً پیشگیرانه است تا در صورت گسترش درگیری‌ها به عراق، آماده باشد.

عباس عراقچی سه‌شنبه ۱۳ آذر، پس از بازگشت از دمشق و آنکارا، در گفت‌وگو با «العربی الجدید» گفت: «اگر دولت سوریه از ایران درخواست اعزام نیرو کند، این درخواست را بررسی خواهیم کرد.»