رضایت در رابطه جنسی: وقتی فقط «بله» معنای «بله» می‌دهد

رضایت در یک تعریف خیلی ساده، به معنای اشتراک در احساسی است که در یک فرایند مشارکتی ساخته می‌شود، به معنای توافقی داوطلبانه است میان آن‌ها که ظرفیت تصمیم‌گیری، آگاهی، فهم و خودآیینی دارند. به این ترتیب، رضایت در رابطه‌ی جنسی فرآیندی است از ساختِ اشتراکیِ احساسِ رضایت، میان تمام طرفین درگیر در فعالیت جنسی (و حتی افرادی که ممکن است به صورت فیزیکی در فعالیت جنسی حضور نداشته باشند). اصلا رضایت [consent] از واژه‌ی لاتین consentir ریشه می‌گیرد: به معنای با هم حس کردن.

گام‌هایی برای تمرین رضایت جنسی

۱. ظرفیت (یعنی چقدر برای ابراز و دریافت رضایت توان داری)

اگر قبول کنیم که سکس یک جور ارتباط فیزیکی است، بنابراین مثل هر نوع ارتباط دیگری به آگاهی عاطفی و توان شنیدن نیاز دارد. کسب چنین مهارتی در گفت‌وگوهای غیرفیزیکی نیز به تمرین نیاز دارد، چه برسد به سکس که ممکن است آموزش آن با نقص‌های بسیار همراه بوده باشد. برای کسب این مهارت، آهستگی، مکث‌کردن، سوال پرسیدن و شرح حال دادن خیلی کمک می‌کند.

اگر توان ابراز و دریافت رضایت به هر دلیل پایین باشد، ریسک آسیب‌زدن به خود یا دیگری بالا می‌رود. الکل، مواد مخدر، خواب‌بودن، و نابرابری در جایگاه همه بر این توان تاثیر می‌گذارند. این البته در صورتی است که هدفتان از فعالیت جنسی رسیدن به لذت و آرامش در ورای رسیدن به اورگاسم یا ارضاء شدن باشد.

یک نگرش دیگر هم به رابطه‌ی جنسی وجود دارد و در آن هدف تولیدمثل برابر دستور الهی است و فعالیت جنسی تنها «بین یک زن و یک مرد در یک ازدواج شرعی» می‌تواند شکل بگیرد. در چنین رابطه‌ای، مانند شیوه مطلوب مذهب‌های ابراهیمی، تمرکز را بیشتر بر تمکین زن به مرد گذاشته‌اند: گویی توی زن، بر بدنت حقی نداری و هر زمان مرد/شوهر تو را خواست، تسلیم او می‌شوی و رابطه جنسی با فردی دیگر هم نخواهی داشت.

تفاوت این دو دیدگاه به فعالیت جنسی، رضایت در رابطه جنسی (consent or sexual consent) است که در آن، «نه یعنی نه» (no means no) و مکث یعنی مکث (stop means stop) است. برای این‌که ظرفیت خود یا دیگری را در ابراز و شنیدن رضایت بشناسیم باید چند نکته را در نظر بگیریم:

الف. نابرابری در جایگاه: مقدم بر همه، افراد برابر قوانین محلی از یک سن مشخص می‌توانند با هم فعالیت جنسی داشته باشند. هر فعالیت جنسی با افراد غیربالغ، حتی اگر توام با بیان رضایت از سوی آن‌ها باشد، عبور از مرزهای رضایت و تجاوز محسوب می‌شود.

همچنین افراد بایستی طبق قانون محل زندگی‌شان توانایی تصمیم‌گیری را داشته باشند، مثلا فردی نباشند که از لحاظ فیزیکی ۴۰ ساله است اما رشد مغزی‌اش به دلیل معلولیت او، مانند کودکی سه ساله بیشتر نیست. این بدین‌معنا نیست که هر فرد معلولی نمی‌تواند شریک رابطه و یا فعالیت جنسی شما باشد. افراد معلول هم با دیگران رابطه و فعالیت جنسی به شیوه مطلوب خود برقرار می‌کنند و شما هم ممکن است از رابطه با آن‌ها به لذتی متمایز دست پیدا کنید.

به جز سن و سال، مرتبه‌ی شغلی و جایگاه اجتماعی هم عوامل موثری در پایین‌آوردن توان بیان و دریافت رضایت‌اند. مثلا، پیشنهاد فعالیت جنسی از سوی یک استاد به شاگرد، یا رئیس به کارمند، یا چهره‌ای با سرمایه اجتماعی بالا به یک جوان تازه‌کار، حتی اگر با «بیان» شفاهی رضایت توام شوند ممکن است بی‌اعتبار باشند. چرا؟ برگردیم به تعریف اولیه: رضایت در رابطه‌ی جنسی فرآیندی است از ساختِ اشتراکیِ احساسِ رضایت. بنابراین، اگر یک رئیس یا یک استاد صرفا از کارمند یا شاگردش بپرسد: آیا رضایت داری؟ و بعد آن را فرض بگیرد، این فرآیند را مخدوش کرده و آن اعلام شفاهی رضایت از آن‌جا که در جایگاه برابری بیان نشده، بی‌اعتبار است.

ب. هوشیاری: فرد بایستی هوشیار (sober) باشد یعنی تحت‌تاثیر دارو (مانند داروی خواب)، الکل یا تحت‌تاثیر موادمخدر یا روان‌گردان نباشد؛ مگر این‌که پیش از مصرف هر کدام، در موضوع این‌که چه فعالیت جنسی‌ای می‌تواند تحت‌تاثیر آن شکل بگیرد، به شکل مشخص صحبت شده باشد و در زمان فعالیت جنسی هم رضایت فرد، مثلا با زبان بدن او یا با پرسیدن سوال‌هایی مانند «خوبه؟ لذت می‌بری؟» تضمین شود. یعنی فرد در هر لحظه توانایی تشخیص بر آنچه رخ می‌دهد داشته باشد و بتواند برابر خواسته‌های شخصی‌اش تصمیم بگیرد.

اگر به پرونده‌ی ژیزل پلیکو برگردیم، می‌بینیم که خیلی از مردهایی که به او تجاوز کرده بودند دیده بودند که او خواب است و حتی خر و پف می‌کند اما در دادگاه می‌گفتند که «فکر کرده‌اند» او رضایت دارد. درباره‌ی رضایت، نمی‌توان هیچ‌چیزی را پیش‌فرض گرفت. وقتی خودتان، طرف یا طرف‌های مقابلتان توان کافی برای بیان شفاف یا دریافت گشوده‌ی رضایت را ندارید، امن‌تر است که مکث کنید و فعالیت جنسی را به زمان دیگری موکول کنید.

۲. آگاهی: (یعنی دقیقا اطلاعات کافی داشته باشی و بدانی که داری به چه چیز رضایت می‌دهی)

در فعالیت جنسی‌ای که بر پایه رضایت شکل گرفته باشد، مهم‌ترین موضوع صداقت (honesty) و گفت‌وگو (communication) است. چون هدف تبیین قدرت یک فرد بر دیگری، یا اطاعت از امر الهی یا پیروی از قوانین مردسالاری نیست. بلکه هدف، استفاده از توانایی بدن یک فرد، به‌شیوه‌ای که خود صلاح می‌داند، برابر با خواسته‌های مشترک او با طرف مقابل در این فعالیت جنسی است تا به آنچه قرار گذاشته‌اند برسند؛ مثلا ارضاء شوند.

چنین فعالیت جنسی‌ای می‌تواند با هدف تولید مثل باشد یا نباشد. صداقت در اینجا مهم است،‌ اگر یک طرف امیدواری به داشتن کودک نداشته باشد، طرف مقابل می‌تواند قبول نکند و به سراغ یک نفر دیگر برود یا قبول کند و به‌شکل درست و بر پایه توافق از کاندوم یا هر شیوه پیشگیرانه دیگری که برگزیده‌اند، استفاده کند و دروغ، یا پنهان‌کاری‌ای در این میان وجود نداشته باشد. این سوال‌ها می‌توانند برای ایجاد یک آگاهی مشترک مفید باشند:

۳. توافق و مرز گذاشتن: (یعنی هرچه می‌توانی شفاف‌تر و مشخص‌تر باشی)

یک فعالیت جنسی امن با پرسش‌های زیاد همراه می‌شود، مدام از خودتان و طرف یا طرف‌های مقابلتان سوال بپرسید و مطمئن شوید که توافق‌ها سرجایشان هستند. یک «بله» تضمین رضایت مادام‌العمر نیست. می‌توانید سوال‌هایی مثل: این‌کار را دوست داری؟ این کار چه حسی دارد؟ می‌خواهی ادامه بدهم؟ می‌خواهی کندتر یا سریع‌تر باشم؟ بسیار راهگشا هستند. حتی بهتر است که بعد از سکس همدیگر را رها نکنید، می‌توانید مدتی بعد با هم حرف بزنید و بپرسید که حالا، بعد از گذشت مدتی زمان، نظرتان چیست؟ آیا حس‌های جدیدی پیدا کرده‌اید؟ مخصوصا اگر رابطه‌تان تازه شروع شده، هر چه بیش‌تر سوال بپرسید در مسیر امن‌تری قرار می‌گیرید.

۴. خودآیینی: (یعنی به تصمیم‌گیری‌های هرکس احترام بگذاریم)

وقتی به رضایت اهمیت می‌دهیم، هدف نهایی‌مان این است که خودآیینی هر کس حفظ شود. اگر به کسی گفتید «نه» و بعد شما را طرد کرد، یا مسخره‌تان کرد و سلامت، میل یا علائق‌تان را زیر سوال برد، به تصمیم‌گیری شما برای بدن، عواطف، احساسات و روایت‌تان بی‌احترامی کرده است. سعی نکنید «نه» یک نفر را به «آره» تبدیل کنید، همچنین از سکوت یک نفر «آره» برداشت نکنید. در فعالیت جنسی، سکوت اصلا به معنای رضا نیست! عبارت‌هایی از این دست می‌توانند تمرینی برای احترام به خودآیینی باشند:

نهایتا، به خاطر داشته باشیم که رضایت یک تمرین است و خیلی از ما ممکن است ناخواسته از مرزهای آن عبور کرده باشیم (یا عبور کنیم)، برای همین، بهترین کار مسئولیت‌پذیر بودن است.

آمیزش جنسی مانند یک پرواز امن

یک نگاه به یک فعالیت جنسی می‌تواند نگریستن به آن مانند پرواز باشد که سه مرحله دارد: پیش از فعالیت جنسی (before sex) یا آنچه در فرهنگ عامه به آن «لاس زدن» می‌گوییم، فعالیت جنسی که می‌تواند به اورگاسم منتهی شود و در نهایت، بعد از فعالیت جنسی (after sex).

یا انگار وارد صف شده باشی، صبوری به خرج داده باشی، از زندگی روزمره جدا شده باشی تا وارد هواپیما بشوی. پرواز کنی و در این پرواز، به اوج ارتفاع (اورگاسم) برسی و همان‌طور که اگر هواپیما را در اوج رها کنی، سقوط می‌کند و سرنگون می‌شود، بعد از اورگاسم هم سکس تمام نمی‌شود. بلکه بایستی هواپیمای این فعالیت جنسی را فرود آورد. مثلا همدیگر را بغل کنید، حرف بزنید، هم را ببوسید یا نوازش کنید. انتخاب‌های فردی برای بعد از فعالیت جنسی، متفاوت از همدیگر است و اغلب در لحظه شکل می‌گیرند.  

همان‌طور که در یک پرواز، امنیت و سلامت برایتان مهم است، در فعالیت جنسی هم هر دوی این‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. در هواپیما هم نمی‌خواهید بدون اجازه لمس شوید، در رابطه جنسی هم این را نمی‌خواهید. برایتان مهم است که به بدنتان اجازه شکوفایی دهید تا توانایی‌هایش را نشان دهد. لذت بردن، به آرامش رسیدن، امنیت داشتن، سالم باقی ماندن، همه در یک رابطه جنسی یا فعالیت جنسی اهمیت دارند.

همچنین، همان‌گونه که در یک پرواز نمی‌خواهید زیرنظر گرفته شوید، از شما مخفیانه عکس و فیلم گرفته شود، یا از هوش مصنوعی برای ساخت ویدیو ازتان به‌شیوه‌ای که صلاح نمی‌دانید استفاده شود، در فعالیت جنسی هم راست‌گویی و گفت‌وگو حرف اول است: آیا اجازه دارم چایی تعارف کنم؟ آره یا نه.

و همان‌طور که چای نوشیدن خجالت و شرم ندارد، تصمیم‌گیری بر بدن خودت بر پایه انتخاب‌های شخصی‌ات هم نه به کسی ربطی دارد، نه خجالت و شرم به‌همراهش می‌آورد. در مقابل، تصویربرداری بی‌اجازه و استفاده از هوش مصنوعی برای ساخت فیلم آمیزش جنسی کسی که به شما نه گفته، جرم است و می‌تواند پی‌گیری قانونی به‌همراه داشته باشد.

رابطه امن با بدن فرد را در مدرسه آموزش دهیم

یک رقابت همیشه بین فرزند و خانواده وجود دارد: در بدن یک نفر پس از بلوغ، مواد شیمیایی لازم برای تحریک جنسی ترشح می‌شود و فرد در مواجه با این هورمون‌ها و مانند آن، کنجکاوی نشان می‌دهد. سن بلوغ برای هر فرد متفاوت از دیگری است، بعضی زودتر به بلوغ می‌رسند، برخی دیگر.

کنجکاوی‌های کودک می‌تواند به‌عنوان مثال، این باشد که کار کرد آلت تناسلی چیست. اینجای بدن به چه دردی می‌خورد. اگر آنجای بدن را لمس کنی، چه حسی بهت دست می‌دهد.

در مقابل، از نظر خانواده، اغلب بچه همیشه یک بچه است و همیشه شاید این خیال وجود داشته باشد که فردا، که بزرگتر شد زمان بهتری برای صحبت در مورد بدن، فعالیت جنسی، تولید مثل، خودارضایی و غیره است.

در جمهوری اسلامی ایران، آموزش جنسی متمرکز بر تولید مثل بر پایه قانون شرع است و در آن، رابطه جنسی با ازدواج بین یک مرد و یک زن تعریف می‌شود و حتی خودارضایی هم گناه است، چه برسد به اینکه بخواهی بسنجی دلت می‌خواهد با چه گونه آدمی – همجنس یا غیرهمجنس – خودت ارتباط برقرار کنی.

یک نگرش نزدیک به مذهب این است که لازم نیست بچه بیاموزد و دیر هم نمی‌شود. در این نگرش، اگر به کودک در مدرسه آموزش جنسی یاد بدهند، فرهنگ و اصالت خانواده سنتی و مذهبی‌اش خدشه دار شده. اما صحبت از این است که ابزارهای لازم برای یک زندگی دوستانه با بدنت را از همان کودکی بیاموزی.

مثلا بدانی فایده بخش‌های مختلف تن چیست، خودارضایی چیست؛ چگونه در مورد امیال و خواسته‌هایت صحبت کنی؛ نه و آره یعنی چه؛ در مواجه با موقعیت‌های مختلف چه واکنشی نشان بدهی، مثلا اگر یک ناشناس در یک شبکه اجتماعی که مخفیانه عضوش هستی برایت چت جنسی فرستاد، چه کار کنی؛ اگر کسی خواست تو را دستمالی کند، چه واکنشی نشان بدهی؛ به چه کسی می‌توان اعتماد کرد و اگر فرد مورد اعتمادت رفتاری نشان داد که برایت جای سوال داشت چه باید بکنی و هزار و یک سوال دیگر.

البته اگر چنین نگرشی به تحصیل باشد دیگر نمی‌توان کودک‌همسری را ترویج کرد. چون کودک باید ابتدا بالغ شود تا بعد بتواند تصمیم بگیرد که چه می‌خواهد و بر پایه انتخاب‌هایش به‌شیوه‌ای که صلاح می‌داند، تصمیم بگیرد.

رضایت در سن رابطه

کشورهای مختلف برای رابطه و یا فعالیت جنسی، قوانین داخلی خودشان را دارند. مثلا تا سال‌ها طبق قوانین شرع شیعه، دختر ۹ ساله و پسر ۱۵ ساله، هرچند کودک هستند، اما بالغ محسوب می‌شوند و حتی می‌توانند ازدواج کنند. الان تصمیم‌گیری بر اینکه بلوغ یک فرد اثبات شده باشد، به یک قاضی یا پدرسالار واگذار شده است.

در مقابل، کشورهای دیگر که بر پایه مذهب قوانین‌شان را ننوشته‌اند، راه‌های دیگری را تعریف کرده‌اند. مثلا در یک بروشور پلیس سلطنتی کانادا، گفته می‌شود افراد از ۱۲ سالگی می‌توانند در شرایطی مشخص رابطه جنسی داشته باشند: اگر ۱۲ و ۱۳ ساله‌اند، فقط با کسانی که حداکثر دو سال اختلاف سنی با آنها دارند. اگر ۱۴ و ۱۵ ساله‌اند، با کسانی که حداکثر ۵ سال با آنها اختلاف سنی دارند. از ۱۶ سالگی، فرد می‌تواند طبق قانون برای فعالیت جنسی رضایت خودش را ابراز کند. ولی برای همین اختلاف سنی هم شرط گذاشته‌اند:

تمامی این استثناها تنها زمانی برابر قانون است که فرد بزرگتر، در جایگاه قدرت یا اعتماد نباشد و هیچ‌گونه استثنا و یا تفسیری بر این اصل نیست.

این بروشور می‌گوید افراد تا ۱۸ سالگی‌شان نمی‌توانند به کسی که در جایگاه قدرت است – مثلا معلم، مدیر مدرسه، دوست خانوادگی – یا کسی که در جایگاه اعتماد است – مانند قیم – یا کسی به او وابستگی بخصوص وابستگی مالی دارند، رضایت برای فعالیت جنسی بدهند.

علاوه بر این، در کانادا یک نفر در هر زمان در هر لحظه رابطه و یا فعالیت جنسی می‌تواند رضایت خود را پس بگیرد و بگوید ادامه نده. اگر ادامه داده شود، این یک جرم قابل پی‌گیری است. سن فرد در اینجا لحاظ نیست و صرف ازدواج به‌معنای این نیست که یک طرف حق دارد به دیگری رابطه‌ای را تحمیل کند.

در مقابل جمهوری اسلامی به آزار، خشونت و تجاوز جنسی در ازدواج هم مجوز قانونی می‌دهد.

اگر مطمئن نیستی، مکث کن و بپرس

رابطه جنسی را این‌گونه هم می‌توان نگاه کرد: بدن من، تصمیم‌های ما. تصمیم‌ها الزاماً پیش از شروع رابطه به کل مشخص نشده‌اند. خیال کن سوار یک ماشین شده‌اید تا راهی سفر شوید. ممکن است ابتدا تصمیم گرفته باشید از این خیابان بروید، اما در میانه راه شاید تصمیم بگیرید از یک خیابان دیگر بروید، حالا به هر دلیلی که هست.

بعضاً تصور می‌شود که «باشه» به‌معنای باشه به همه‌چیز است ولی در گذر فعالیت جنسی، از زبان بدن فرد می‌توان دریافت که لذت می‌برد، آسوده است یا اینکه مشکلی وجود دارد. بخصوص اگر فرد نشانه‌هایی عدم وجود رضایت مانند سکوت، عدم تمایل به نگریستن در صورت فرد/افراد مقابل، یا حتی گریستن و با دست عقب راندن از خود نشان دهد. فرد هر زمان احساس کند که مشکلی وجود دارد می‌تواند به یک ابزار ساده متکی شود: مکث کند، و سوال بپرسد که «آیا اوضاع مرتبه؟ مشکلی وجود دارد؟ ادامه ندهم؟ چه کار کنیم؟»

هوشیاری هم مهم است: شاید قرار بر رابطه جنسی بعد کشیدن یک سیگاری، الکل یا مصرف قارچ جادویی گذاشته باشید اما فرد واکنش‌های معمول را نشان نمی‌دهد. اگر واکنشی نیست، رضایتی هم وجود ندارد. شاید فرد می‌خواهد از خیابانِ «در همدیگر باشیم» به خیابانِ «می‌خواهم درون خودم تنها باشم» برود. همیشه برای رابطه جنسی رضایتمندانه فرصت وجود دارد، ولی برای جبران تاثیرهای مخرب آزار و تجاوز جنسی، نه. فرصتش همیشه ممکن نمی‌شود.

سلامت جنسی را فراموش نکن

رابطه و فعالیت جنسی، حتی اگر تنها بین دو نفر برای تمامی طول عمرشان باشد می‌تواند به‌همراه خود عفونت‌ بیاورد، مانند ویروس اچ‌آی‌وی. سازمان ملل سال‌هاست توصیه به این می‌کند که همه افراد جامعه، حتی اگر هیچ احتمالی برای ابتلا نمی‌بینند، دست‌کم یک مرتبه تست اچ‌آی‌وی بدهند.

ولی اگر فعالیت جنسی با افراد متعدد است، یا احتمال این وجود دارد که طرف مقابل با دیگران هم رابطه برقرار می‌کند، احتیاط شرط عقل است. دوباره در مثال کانادا، کلینیک‌های سکس برای گروه‌های سنی مختلف، حتی نوجوانان وجود دارند. هر فردی می‌تواند به سراغ این کلینک‌ها برود، سوال بپرسد، واکسن – مثلا واکسن گارداسیل برای عدم ابتلا به ویروس اچ‌پی‌وی – بزند، واکسنی که برای عدم ابتلا به سرطان بخصوص در میان زنان اهمیت ویژه‌ای دارد، یا تست‌های عفونت‌های ناشی از رابطه جنسی یا STI بدهد.

برای تمامی عفونت‌های ناشی از رابطه جنسی درمان وجود دارد و حتی گونه‌هایی از ویروس‌هایی مانند سفلیس که بعضاً، هرچند بندرت، توانسته‌اند به آنتی‌بیوتیک مصون شوند هم راه‌حل‌هایی برای مدیریت عفونت وجود دارد. تنها به شرطی که فرد راست‌گو باشد، در موضوع رابطه‌های جنسی‌اش با دیگر شریک‌هایش صحبت کند و مرتب تست‌های لازم را بدهد و اگر صلاح می‌داند، واکسن‌های مرتبط را بزند.

چون سلامت جنسی هم بخشی از رضایت در رابطه یا فعالیت جنسی است: بعد آمیزش نمی‌خواهی یک چمدان مشکل به‌همراهت به خانه برگردانی و سپس این مشکلات را با بقیه شریک شوی. می‌خواهی از رابطه‌ات، به‌شیوه‌ای که صلاح می‌دانی، بر پایه رضایت، گفت‌وگو و صداقت آن‌طور که می‌خواهی لذت ببری. زندگی را می‌توان ساده‌تر کرد، مانند پیشنهاد چایی، یا می‌خواهی یا نمی‌خواهی. مهم آن آسودگی نوشیدنش است.