ده‌ها شاخه صنایع دستی ایران در معرض انقراض

سه‌شنبه ۱۸ دی جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی به ریاست مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری اسلامی و دیگر اعضای این شورا در نهاد ریاست جمهوری برگزار شد. پیش از آن عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی از تدوین و تهیه «سند جامع صنایع دستی» خبر داده بود.

به گفته خسروپناه صنایع دستی در ایران عمدتاً «بی‌صاحب و بدون حمایت‌های لازم» هستند. در ایران ۲۹۹ رشته صنایع دستی وجود دارد که از آن میان بر اساس گزارش رسانه‌های داخلی بیش از ۱۰۰ رشته به‌دلیل نبود بازار برای نسل جوان، کمبود استادان کهنه‌کار و سیاست‌های نادرست داخلی، به فراموشی سپرده می‌شوند. توربافی، زری‌بافی، چاقوسازی دستی و منبت‌کاری بیش از سایر رشته‌ها در خطر انقراض قرار دارند. صنعت‌کاران بیش از آنکه به سندهای بالادستی نیاز داشته باشند، به گشایش‌های اقتصادی، رونق گردشگری و لغو تحریم‌های بین‌المللی از جمله تحریم بانکی نیاز دارند که صدور این محصولات در بازارهای جهانی را با وقفه‌های جدی مواجه کرده است. ارزش دلاری صادرات صنایع دستی نیز این موضوع را تایید می‌کند.

افت صادرات صنایع دستی ایران

در حالی که صادرات صنایع دستی ایران از ۲۳۷ میلیون دلار در سال ۱۳۹۵ به ۳۲۲ میلیون دلار در سال ۱۳۹۹ رسیده بود، این روند طی دو سال دچار کاهش شد و در سال ۱۴۰۱ میزان صادرات به ۲۲۴ میلیون دلار رسید که حتی از صادرات سال ۱۳۹۵ کمتر بود. صادرات صنایع دستی در سال گذشته فقط ۳۲۵ میلیون دلار بود. به این آمارها اما نمی‌‌توان تکیه کرد: اتاق بازرگانی تهران در گزارشی، صادرات صنایع دستی در سال گذشته را بیش از ۴۱۶ میلیون دلار اعلام کرده و در همان حال برخی گزارش‌ها به نقل گمرک ایران، این رقم را ۳۰۹ میلیون دلار برآورد کرده‌اند. در همان حال پیش‌بینی می‌شود که بازار هنر وصنایع دستی در جهان در سال ۲۰۲۴ به ۵۰ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار برسد.

باید توجه داشت که به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی فعالان حوزه صنایع دستی به صورت گسترده با چمدان محصولات را به خارج از ایران منتقل و در بازارها عرضه می‌کنند. برخی خریدها هم توسط گردشگران خارجی انجام می‌شود که در نتیجه بخشی از اطلاعات مبهم باقی می‌ماند و به همبن سبب نیز آمارهای قابل اتکایی در زمینه حجم صادرات صنایع دستی ایران وجود ندارد. پنج مقصد برتر صادراتی ایران در سال‌های اخیر به‌ترتیب عراق، افغانستان، ترکیه، عمان و آذربایجان بوده است.

چالش‌های بازار

پراکندگی تولیدکنندگان در مناطق مختلف کشور، در کنار فقدان افراد حرفه‌ای یا شرکت‌های صادرات تخصصی در زمینه صنایع دستی، ناشناس بودن برند ایرانی صنایع دستی در بازارهای جهانی در کنار تمرکز بر صادرات به کشورهای حوزه خلیج فارس از مهم‌ترین موانع برای افزایش صدور صنایع دستی و بهبود اقتصاد صنعتکاران است. به این مشکلات باید ناآشنایی با سلیقه خریدار خارجی و همچنین عدم تطابق صنایع دستی ایران با نیازهای خریداران را افزود. دوری تولیدکنندگان از بازار به ویژه عدم دسترسی به بازارهای بین‌المللی در کنار محدودیت کانال‌های توزیع و کمبود نمایشگاه‌ها و بازارچه‌های متمرکز در سطح محلی و ملی چالش‌های دیگر است. علاوه بر این فقدان استانداردهای قیمت‌گذاری صحیح در کنار رونق دلالی در بازار خرده فروشی موجب توزیع کالای قاچاق و عدم تعادل قیمت محصول در بازار می‌شود.

در مجموع دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در ایران از صنایع دستی ارتزاق می‌کنند. علاوه بر مشکلات یاد شده، دورافتادگی و ناشناخته ماندن هنرمندان محلی، عدم دسترسی آن‌ها به افراد و یا کارآفرینانی که بازاری برای کسبشان مهیا کنند و فقدان حمایت‌های دولت، صنایع دستی ایران را در خطر نابودی قرار داده است.

حمایت دولتی هم بیشتر در این حد است که دولت برخی از صنایع دستی بسیار مرغوب را به‌عنوان هدیه خریداری کند. از این نوع حمایت‌ها فقط هنرمندان شناخته شده صنایع دستی بهره‌مند می‌شوند، نه هنرمندان جوان یا هنرمندان محلی.

۴۵۰ هزار هنرمند صنایع دستی در ایران فاقد بیمه‌اند. به این تعداد باید کسانی را هم که بدون مجوز در خانه‌ها مشغول صنایع دستی‌اند افزود. بیشتر این هنرمندان، زنان‌اند که علاوه بر کار سخت خانه‌داری، برای بهبود معیشت خانواده صنایع دستی هم تولید می‌کنند و در همان حال از هرگونه خدمات بیمه‌ای محروم‌اند.

این گروه از هنرمندان معمولا در شهرهای دورافتاده سکونت دارند. کسانی که در حرفه‌های خُرد این رشته به کار مشغول‌اند مثل حصیربافان، گلیم و جاجیم‌بافان، سفال‌گران، و بسیار هنرهای تزئینی دوختنی همانند خامه‌دوزی و سوزن‌دوزی و غیره باید از طریق دلالان محصولاتشان را به بازارها عرضه کنند. اگر معدود حمایت‌هایی هم وجود داشته باشد، صرف صنایعی می‌شود که در بازارهای خارجی شناخته شده‌اند.

رکود گردشگری

صنایع دستی و گردشگری ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. به گفته شهاب علی‌عرب، نایب‌رئیس کمیسیون گردشگری اتاق ایران در حوزه پذیرش گردشگر، سطح اختلاف ایران با دیگر کشورها حتی کشورهای همسایه بالاست. در برنامه هفتم پیش‌بینی شده که شمار گردشگران می‌بایست به ۱۵ میلیون نفر برسد. اما بر اساس آمارهایی که رسانه‌های داخلی منتشر کرده‌اند، حتی میزان گردشگران از کشورهای همسایه هم کاهش یافته است.

بر اساس گزارش مرکز آمار در بهار ۱۴۰۳ به نسبت بهار ۱۴۰۲ بالغ‌بر ۹۵ درصد ورودی گردشگر به ایران از عراق کاهش پیدا کرده است. در این میان بحران معیشتی در ایران سبب شده که در بازارهای داخلی نیز کمتر کسی به صنایع دستی توجه کند. به‌دلیل فیلترینگ کسب و کارها در شبکه‌های اجتماعی هم چندان رونق ندارد. از این گذشته فعالان حوزه صنایع‌‌ دستی افزایش هزینه‌های سفر در کشور را نیز عامل دیگری می‌دانند که باعث شده است مسافران سهم محدودی از بودجه‌شان را برای خرید صنایع‌‌ دستی در سفر در نظر بگیرند.

ایران از پیشگامان صنایع دستی

ایران از پیشگامان اصلی هنر صنعت صنایع دستی در جهان است که از ۶۰۰ اثر معرفی و ثبت شده شورای جهانی صنایع دستی (WCC) وابسته به یونسکو، ۴۵۰ اثر و صنعت را به خود اختصاص داده است. طبق گزارش‌های سازمان تجارت جهانی (WTO)، در سال ۲۰۲۲ صادرات صنایع دستی به ۷۱۸ میلیارد دلار رسیده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد، هند با ۱۱۵ و چین با ۷۸ میلیارد دلار صادرات صنایع دستی، جزو صادرکنندگان پیشرو هستند. هم‌چنین زیرساخت‌های آنلاین و تجارت الکترونیک، فروش صنایع دستی را متحول کرده است. به طوری که رشد ۳۵ درصدی سالیانه آن، افزایش تقاضای جهان برای محصولات منحصر به فرد و غنی از فرهنگ را تایید می‌کند.

لال جین همدان شهر جهانی سفال، تبریز شهر جهانی فرش، مشهد شهر جهانی سنگ‌های قیمتی، سیرجان شهر جهانی گلیم، مریوان شهر جهانی گیوه کردی، روستای کلپورگان سراوان پایتخت جهانی سفال دست‌ساز، اصفهان شهر جهانی صنایع‌دستی، آباده شهر جهانی منبت‌کاری، روستای خراشاد خراسان جنوبی پایتخت جهانی توربافی (پارچه‌بافی سنتی)، میبد شهر جهانی زیلو، ملایر شهر جهانی مبلمان منبت‌کاری‌شده، روستای قاسم‌آباد چابکسر پایتخت جهانی چادرشب‌بافی، شیراز شهر جهانی صنایع‌دستی، و زنجان شهر جهانی ملیله‌دوزی است.

راهکارهای ضروری برای خروج از بحران

ایجاد یک برند ملی برای صنایع دستی ایران می‌تواند به شناخت جهانی این محصولات کمک کند و ارزش آن‌ها را افزایش دهد. همکاری با اینفلوئنسرهای ایرانی و خارجی برای معرفی صنایع دستی به مخاطبان گسترده‌تر به شرط رفع فیلترینگ، ایجاد صفحات جذاب در شبکه‌های اجتماعی، ایجاد بازارچه‌های آنلاین، توسعه همکاری‌های بین‌المللی، شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای معرفی تکنیک‌های تولید صنایع دستی ایرانی به هنرمندان خارجی، ایجاد شبکه‌های همکاری با هنرمندان و طراحان بین‌المللی برای تولید محصولات مشترک می‌تواند به اقتصاد هنرمندان صنایع دستی کمک کند.

حمایت از تولیدکنندگان خرد از طریق تسهیل دسترسی به مواد اولیه، ارائه آموزش‌های تخصصی، ارائه تسهیلات مالی به تولیدکنندگان خرد برای توسعه کسب‌وکار خود و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای نوآوری و توسعه زنجیره تأمین و توجه به نیازهای نسل جوان از دیگر اقدامات راهبردی برای رونق صنایع دستی‌ست.

در مجموع صنایع دستی ایران با وجود پتانسیل‌های فراوان، با چالش‌های جدی مواجه است. برای احیا و رونق این صنعت، نیازمند یک برنامه جامع و هماهنگ با مشارکت دولت، بخش خصوصی و هنرمندان هستیم. با اتخاذ راهکارهای مناسب و ایجاد یک اکوسیستم حمایتی، می‌توان صنایع دستی ایران را به‌عنوان یک صنعت پویا و درآمدزا توسعه داد. اما لازمه آن در وهله نخست رفع تحریم‌ها و محدودیت‌هایی مانند فیلترینگ است.