توسعه حرم شاهچراغ شیراز: چالش‌های حفظ بافت تاریخی در برابر توسعه شیعه‌گری

در نشست اخیر طرح ساماندهی حرم شاهچراغ و «بافت فرسوده» شیراز، مسئولان از برنامه‌های جامعی برای توسعه‌ی حرم شاهچراغ مطابق دستور رهبر جمهوری اسلامی، این‌بار در پوشش و به بهانه «بهبود شرایط زندگی» خبر دادند. بر اساس این طرح همچنان قرار است که در محدوده‌ تاریخی شیراز دو حرم امامزاده شاهچراغ و سید علاءالدین به هم مرتبط شوند و اقامتگاه‌های گردشگری احداث شود. مسئولان اما ادعا می‌کنند که از این پس هیچ ساختمانی در محدوده بافت تاریخی شیراز تخریب نخواهد شد.

طرح توسعه و اتصال دو حرم

بر اساس این طرح، دو حرم شاهچراغ و سید علاءالدین از طریق فضاهای خالی و حیاط‌های پی‌درپی به هم متصل خواهند شد. این پروژه در محدوده‌ای به مساحت ۵۷ هکتار به اجرا درمی‌آید و بخشی از بافت تاریخی ۳۶۰ هکتاری شیراز را شامل می‌شود. معابر موجود نیز به پیاده‌رو تبدیل خواهند شد تا دسترسی به حرم‌ها تسهیل شود. علاوه بر این، احداث اقامتگاه‌های گردشگری در این محدوده در دستور کار قرار گرفته است. بر اساس این طرح برخی خانه‌های تاریخی به عنوان اقامتگاه‌ برای زائران تغییر کاربری می‌دهند.

در شهرهای تاریخی و قدیمی ایران، خانه‌های تاریخی به مرور زمان به جاذبه‌هایی برای گردشگران تبدیل شده‌اند. نمونه‌ی موفق این روند را می‌توان در شهر کاشان مشاهده کرد که سرمایه‌گذاری روی خانه‌های قدیمی و تغییر کاربری هوشمندانه‌ی آن‌ها، الگویی ارزشمند برای دیگر شهرها ایجاد کرده است. در این فرآیند، بافت شهری نقش کلیدی ایفا می‌کند: احیای گذرهای تاریخی به عنوان ستون ‌فقرات بافت قدیم و توجه به مراکز محله‌ها به عنوان هسته‌ی اصلی این بافت، از جمله اقدامات ضروری است. این کار نیازمند مطالعات دقیق و تهیه‌ی پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی است. اگر چنین برنامه‌ریزی‌هایی انجام نشود، خانه‌های تاریخی یا به مخروبه تبدیل می‌شوند یا آن‌قدر آسیب‌پذیر می‌گردند که هر نهادی به راحتی می‌تواند آن‌ها را تخریب کند، حتی اگر دارای پلاک ثبتی باشند. متأسفانه سال‌هاست که بافت تاریخی شیراز به این شکل در حال تخریب است.

تاریخچه حرم شاهچراغ

آرامگاه احمد بن موسی، ملقب به شاهچراغ، در کنار میدانِ احمدی شهر شیراز واقع شده است. بر اساس اسناد تاریخی نخستین بار در سال ۷۴۵ هجری، مادر پادشاه فارس، ابواسحاق اینجو، بر مقبره‌ی او گنبد بلند و وسیعی ساخت اما توسعه‌ی آن به دوران شاه اسماعیل صفوی برمی‌گردد که تبدیل به مرکز گسترش شیعه‌گری در جنوب ایران شد. این آرامگاه از آن دوران به همین شکل بود تا در دوران پهلوی، گنبد قدیمی آرامگاه را تعویض کردند و حالا، توسعه‌ این حرم یک بار دیگر در دستور کار قرار گرفته و همچنان ادامه دارد.

از سال‌های دهه ۱۳۶۰، تخریب بافت تاریخی مجاور حرم شاهچراغ آغاز شد که در آن زمان، در جریان اجرای این طرح چندین خانه تاریخی نابود شد. در نیمه‌ دوم سال‌‌های دهه ۱۳۷۰ نیز تحت عنوان «طرح بین‌الحرمین»، حدود هفت هکتار دیگر از بافت تاریخی جنوب حرم تخریب شد. در سال ۱۳۸۹، در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، طرح توسعه‌ی حرم شاهچراغ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید و عملیات اجرایی آن آغاز شد. سپس به دلیل مغایرت با «طرح جامع شهر شیراز» کار به شکایت رسید و دولت حسن روحانی از قوه قضاییه درخواست کرد در این طرح پادرمیانی کند. سپس روند کار تا حدودی متوقف ماند اما از سال ۱۴۰۰ و با روی کار آمدن دولت رئیسی این طرح مجدداً از سر گرفته شد.

یکی از نکات کلیدی این طرح در دولت پزشکیان تأکید مسئولان بر حفظ بناهای تاریخی باقی‌مانده و کارکرد مسکونی در محدوده بافت تاریخی شیراز است. غلامرضا کاظمیان، معاون معماری و شهرسازی وزیر راه و شهرسازی در نشست طرح ساماندهی حرم شاهچراغ و بافت فرسوده شیراز اعلام کرد که هیچ ساختمانی در این محدوده تخریب نخواهد شد و خانه‌های واجد ارزش تاریخی با حفظ هویت خود باقی می‌مانند. بر اساس گفته‌های این مقام مسئول، این خانه‌ها می‌توانند به عنوان واحدهای مسکونی یا اقتصادی مورد استفاده قرار گیرند. همچنین، یک تیم نظارت میدانی به‌طور دائمی بر این محدوده نظارت خواهد کرد تا از هرگونه تخریب غیرمجاز جلوگیری شود.

الگوی مشهد و چالش‌های پیش رو

عبدالرضا گلپایگانی، مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران، در همین نشست اعلام کرد که احیای بافت تاریخی اطراف حرم امام هشتم شیعیان در مشهد الگویی برای شیراز است.

تخریب بافت تاریخی اطراف حرم‌ها، چه در مشهد و چه در شیراز، با هدف گسترش حرم و پذیرش زائران بیشتر انجام می‌شود. در شیراز، برنامه‌ریزی‌ها نشان می‌دهد که قرار است با افزایش زائران (به‌ویژه از کشورهای عرب شیعه‌مذهب)، هویت شهر به سمت الگوی مشهد تغییر کند. اما مسئولان مشهد خود از پیامدهای این تخریب‌ها گلایه دارند و درصدد حفظ حداقل ۱۰ درصد از بناهای سنتی باقی‌مانده هستند. با این حال، رانت و تراکم‌فروشی گسترده در شهرداری، این هدف را دشوار کرده است.

گسترش حرم امام هشتم شیعیان در مشهد، جمعیت شهر را از حدود چهار میلیون نفر به ۱۰ تا ۲۰ میلیون نفر رسانده است. این جمعیت سیار، که عمدتاً زائر هستند، شهر را به‌عنوان گذرگاهی موقت برای زیارت و خرید می‌بینند. این رویکرد باعث شده است خدمات شهری بیشتر به زائران اختصاص یابد و مشکلات واقعی شهروندان بومی نادیده گرفته شود. مشهد امروز با فاصله طبقاتی شدید و محله‌های زاغه‌نشین مواجه است که از کمبود آب آشامیدنی، سرپناه مناسب و خدمات درمانی رنج می‌برند.

جدال بین شیعه‌گری و ناسیونالیسم در شهرهایی مانند مشهد و شیراز، بازتابی از تنش‌های هویتی در ایران معاصر است. گسترش حرم‌ها و اقتصاد زیارتی، اگرچه درآمدهای کلانی ایجاد کرده، اما به بهای تخریب بافت تاریخی و افزایش فاصله طبقاتی تمام شده است. این روند نه‌تنها هویت بومی شهرها را تهدید می‌کند، بلکه زندگی شهروندان محلی را نیز تحت تأثیر قرار داده است. برای حل این بحران، نیاز به بازنگری اساسی در سیاست‌های شهری و توجه به نیازهای واقعی شهروندان است.

توسعه نامتوازن

امیر پورجمهری، مشاور طرح تاریخی شیراز، در ادامه نشست طرح ساماندهی حرم شاهچراغ و «بافت فرسوده» شیراز ادعا کرد که یک سوم محدوده بافت تاریخی شیراز مذهبی است و ۳۵ درصد ساختمان‌های آن ارزش تاریخی دارند. پورجمهری افزود که اتصال دو حرم از طریق حیاط‌های پی‌درپی و معابر موجود اجرایی خواهد شد و اقامتگاه‌های گردشگری نیز در این محدوده احداث می‌شوند.

اجرای طرح توسعه حرم در شیراز توسط یک شرکت سرمایه‌گذاری، بافت تاریخی این شهر را به دو بخش تقسیم کرده و ارتباط بین مناطق شمالی و جنوبی را محدود کرده آسیب‌های جدی به بافت تاریخی مرکز شیراز وارد آورده است. فاصله بین حرم شاهچراغ و حرم سید علاءالدین حسین، که قرار است در این طرح تخریب شود، از اهمیت تاریخی و فرهنگی برخوردار است. باید توجه داشت که منطقه بین‌الحرمین زیستگاه مردمی بود که بین دو حرم زندگی می‌کردند و زائران پیاده در این مسیر تردد داشتند. این جریان زندگی سنتی، رونق اقتصادی و آیین زیارت را به همراه داشت. اما با اجرای طرح توسعه، محله‌های سنتی از بین رفته‌اند و سرنوشت ساکنان و بازارهای محلی که به زائران وابسته بودند، نامعلوم است.

پیش از این، حرم شاهچراغ در قلب بافت تاریخی شیراز قرار داشت و ساکنان مناطق اطراف زمین‌های آن را با قیمت‌های بالا خریداری می‌کردند و خانه‌هایی متناسب با محله می‌ساختند. اکنون اما با اجرای طرح ساماندهی حرم شاهچراغ‌، ارتباط طبیعی با حرم و بازارچه‌های محلی که مردم از آن سود می‌بردند، از بین رفته است و به یک معنا شاهچراغ و اقتصاد آن از مردم جدا شده است. شهرداری شیراز اما به رغم همه این مشکلات ادعا می‌کند که این طرح می‌تواند به رونق اقتصادی، گردشگری و زندگی اجتماعی در شیراز کمک کند.