فاجعه فرهنگی در سودان: غارت موزه ملی، محو تمدن نوبی و مروی

فیلم‌های تکان‌دهنده‌ای که اخیراً از موزه ملی سودان در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، صحنه‌های دلخراشی از تخریب و غارت میراث فرهنگی این کشور را نشان می‌دهد. این تصاویر که پس از بازپس‌گیری پایتخت توسط ارتش سودان از نیروهای شبه‌نظامی واکنش سریع (RSF) ثبت شده‌اند، تالارهای خالی، انبوهی از آوار و آثار هنری شکسته‌شده را به نمایش گذاشته‌اند. این ویرانی‌ها گواهی بر غارت سیستماتیک آثار تاریخی سودان در طول درگیری‌های اخیر است.

موزه ملی سودان که زمانی میزبان آثار نفیسی از تمدن‌های کهن نوبی و مروی بود، اکنون به مکانی مخروبه تبدیل شده است. تمدن نوبی، که در امتداد رود نیل در شمال سودان امروزی شکوفا شد، با پادشاهی‌های قدرتمندی همچون کوش شناخته می‌شود که برای دوره‌هایی بر مصر باستان نیز حکومت کردند و فرهنگ غنی با معماری منحصربه‌فرد، خط نوشتاری و هنرهای دستی برجای گذاشتند. پس از سقوط کوش، تمدن مروی در جنوب نوبه ظهور کرد و با شهر مروی به عنوان پایتخت، به یک مرکز تجاری مهم با صنایع پیشرفته آهن‌سازی تبدیل شد و تا قرن چهارم میلادی به حیات خود ادامه داد، در حالی که همچنان بسیاری از عناصر فرهنگی نوبی را حفظ کرده بود.

صحنه‌هایی هولناک از غارت موزه ملی سودان

نگرانی‌ها درباره سرقت آثار موزه ملی سودان که جلوه‌هایی از این دو تمدن کهن را به نمایش می‌گذاشتند اولین بار در ژوئن ۲۰۲۳ مطرح شد. مقام‌های موزه در آن زمان از مشاهده تصاویر ماهواره‌ای خبر دادند که نشان می‌داد کامیون‌های حامل آثار تاریخی در حال ترک محوطه موزه هستند. با این حال، ابعاد واقعی این فاجعه فرهنگی تنها هفته گذشته و با عقب‌نشینی نیروهای واکنش سریع ( RSF ) از خارطوم پس از دو سال جنگ خونین به طور کامل آشکار شد. بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که غارتگران به طور سازمان‌یافته به تخریب و سرقت گنجینه‌های بی‌بدیل این موزه پرداخته‌اند.

فیلمی که روزنامه «سودان تریبون» منتشر کرده، صحنه‌هایی هولناک از غارت موزه ملی سودان را نشان می‌دهد: تالارهایی کاملاً خالی شده، با تنها چند مجسمه سنگین وزن که به دلیل ابعاد بزرگشان نتوانسته‌اند آنها را به سرقت ببرند، از جمله مجسمه هفت تنی «تاهارقا»، فرعونی که بین سال‌های ۶۹۰ تا ۶۶۴ پیش از میلاد بر مصر و پادشاهی کوش (سودان امروزی) حکمرانی می‌کرد. تصاویر دیگر، اتاق‌های به تاراج رفته و ویترین‌های شکسته‌شده را ثبت کرده‌اند.

از میان گنجینه‌های بی‌بدیل موزه ملی سودان، مومیایی‌های متعلق به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد وجود داشتند که جزو کهن‌ترین و باارزش‌ترین مومیایی‌های جهان از نظر باستان‌شناسی محسوب می‌شدند. غارت این مجموعه، نه تنها حافظه تاریخی سودان، بلکه بخشی از میراث مشترک بشریت را نابود کرده است.

تحقیق درباره ابعاد غارتگری

النذیر تیراب ابکر هارون، یکی از متصدیان موزه قوم‌شناسی خارطوم، از اعزام یک تیم تخصصی برای ارزیابی خسارت‌های وارد آمده به موزه ملی سودان پس از عقب‌نشینی نیروهای واکنش سریع (RSF) خبر داد. او با بیان اینکه «فاجعه بسیار عظیم بود»، تأکید کرد که یشتر آثار نادر موزه، از جمله طلاها و سنگ‌های قیمتی آن، ناپدید شده‌اند. غارت‌گران نه تنها اشیای نمایش‌داده‌شده، بلکه حتی گنجینه‌های اتاق امنیتی موزه را نیز سرقت کرده‌اند و نگرانی‌ها از قاچاق این آثار به خارج از کشور برای فروش در بازارهای سیاه افزایش یافته است.

سازمان یونسکو پیش‌تر از دلالان هنری خواسته بود تا از خریدوفروش یا انتقال آثار قاچاق‌شده سودان خودداری کنند.

غارت موزه ملی سودان تنها یک جنایت فرهنگی نیست؛ حمله به هویت و حافظه جمعی ملتی است که قرن‌ها تاریخ خود را در این آثار می‌دید. از مجسمه‌های فراعنهٔ نوبی تا مومیایی‌های ۴۵۰۰ ساله، این گنجینه‌ها سند زنده تمدنی بودند که امروز یا نابود شده‌اند یا در بازار سیاه فروخته می‌شوند. این ویرانی، بازسازی آینده را دشوار می‌کند، اما ناممکن نمی‌سازد. 

 تخریب عامدانه میراث فرهنگی در جنگ، راهبردی برنامه‌ریزی‌شده برای از بین بردن حافظهٔ جمعی ملت‌هاست. گروه‌های نظامی با هدف قرار دادن موزه‌ها، کتابخانه‌ها و بناهای تاریخی، نه تنها اشیاء، بلکه هویت ملی را نشانه می‌گیرند. نمونه‌هایی مانند نابودی میراث بوسنی و تخریب پالمیرا توسط داعش نشان می‌دهند که این اقدامات با هدف جایگزینی روایت‌های ایدئولوژیک به جای تاریخ واقعی صورت می‌گیرند. در مورد سودان، غارت موزه ملی توسط نیروهای واکنش سریع (RSF) می‌تواند تلاشی برای قطع ارتباط مردم با تمدن پیشااسلامی نوبیه تلقی شود.

اقتصاد پنهان جنگ

تجربه‌های پیشین در سوریه و عراق نشان داد که غارت میراث فرهنگی، بخشی جدایی‌ناپذیر از اقتصاد پنهان جنگ است. شبکه‌های جنایتکار سازمان‌یافته و گروه‌های شبه‌نظامی از آشفتگی ناشی از جنگ برای قاچاق سیستماتیک آثار تاریخی به بازارهای سیاه بهره می‌برند. درآمد حاصل از فروش این آثار، به تأمین مالی سلاح و تداوم درگیری‌ها کمک می‌کند. گزارش‌های احتمالی مبنی بر قاچاق طلای موزهٔ سودان به امارات یا اروپا، این چرخه را نشان می‌دهد که در آن جنگ به صنعتی سودآور تبدیل شده و خود را تقویت می‌کند.

در سودان نیروهای واکنش سریع (RSF) با غارت موزه‌ها، هویت چندفرهنگی این کشور را هدف قرار داده‌اند و قاچاق آثار به عنوان منبع درآمدی برای تهیهٔ تسلیحات عمل می‌کند. به این ترتیب غارت فرهنگی هم ابزاری سیاسی برای محو هویت و تحمیل روایت جدید است و هم منبع مالی برای ادامهٔ جنگ. نابودی آثار باستانی مانند مومیایی‌های ۲۵۰۰ ساله و مجسمه‌های فراعنهٔ نوبی، نه فقط خسارتی باستان‌شناختی، بلکه حذف عمدی مدارک تمدنی است که می‌توانست مبنایی برای اتحاد ملی باشد.

این نظریه‌ها هشدار می‌دهند که بدون مقابله با غارت فرهنگی، دستیابی به صلح پایدار دشوار است. راهکارهای پیشنهادی عبارتند از: تحریم بین‌المللی بازار هنر قاچاق (همانند اقدام‌های یونسکو برای آثار عراق)، حفاظت فوری از محوطه‌های تاریخی با کمک نیروهای حافظ صلح سازمان ملل، و مستندسازی دیجیتالی آثار باقی‌مانده برای بازسازی نمادین هویت. این پرسش مطرح است که آیا سودان می‌تواند از الگویی مشابه موزه ملی عراق (که پس از غارت سال ۲۰۰۳ بازسازی شد) پیروی کند؟ پاسخ به این سوال به ارادهٔ داخلی و فشارهای بین‌المللی بستگی دارد.