اختلاف شیعه و سنی در صداوسیما؛ موج جدید تنش‌ها پس از توهین به خلیفه اول مسلمانان

در برنامه «سیمای خانواده» از شبکه اول صداوسیمای جمهوری اسلامی به ابوبکر، خلیفه اول مسلمانان توهین شده است. عبدالحمید اسماعیل‌زهی (مولانا عبدالحمید)، امام جمعه زاهدان در سخنانی از اینکه در صداوسیمای جمهوری اسلامی که در واقع می‌بایست یک نهاد ملی باشد و با بودجه عمومی اداره می‌شود، «افرادی تندرو و افراطی» حضور دارند که از «مصلحت‌های ملی» بی‌اطلاع‌اند، انتقاد کرد. امام جمعه زاهدان گفت:

«خالص‌سازی» تعبیری بود که نزدیکان به «جبهه پایداری» در دولت ابراهیم رئیسی با هدف یکدست کردن حکومت به کار می‌بستند. عبدالحمید اسماعیل‌زهی در ادامه خواهان مجازات توهین‌‌کنندگان به ابوبکر شد:

به دنبال پخش برنامه‌ای توهین‌آمیز نسبت به مسلمانان سنی از شبکه اول صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه اعلام کرد که چهار نفر از عوامل اصلی این برنامه با دستور قضایی بازداشت شده‌اند. خبرگزاری میزان، وابسته به قوه قضائیه، و خبرگزاری صداوسیما گزارش دادند که به دستور دادستان تهران، پرونده‌ای قضایی برای این موضوع تشکیل شده و تحقیقات تا دستیابی به نتایج نهایی ادامه خواهد یافت. صداوسیما پیش‌تر از برکناری مدیر پخش شبکه اول و مدیر تولید گروه مرتبط با این برنامه خبر داده و اعلام کرده بود که علیه هشت نفر از عوامل تولید این برنامه شکایت شده است.

اختلاف میان اهل سنت و شیعیان درباره خلافت ابوبکر

اختلاف میان اهل سنت و شیعیان درباره خلافت ابوبکر، خلیفه اول، یکی از مهم‌ترین موضوعات اختلافی بین این دو مذهب است که ریشه در مسائل تاریخی، کلامی و سیاسی دارد. اهل سنت معتقدند که ابوبکر «صدیق» به‌صورت شرعی و از طریق بیعت صحابه در سقیفه بنی‌ساعده به خلافت برگزیده شد. او به‌عنوان یکی از صحابه برجسته پیامبر اسلام، اولین مردی بود که به اسلام ایمان آورد و همواره مورد اعتماد پیامبر بود. برخی روایات مورد استناد اهل سنت به فضیلت‌های ابوبکر اشاره دارند، از جمله همراهی او با پیامبر در غار ثور و انتصابش به امامت نماز جماعت، که برخی آن را نشانه‌ای برای شایستگی جانشینی می‌دانند. از نظر اهل سنت، خلافت ابوبکر مشروع بود و او با موفقیت از وحدت مسلمانان و اسلام دفاع کرد.

در مقابل، شیعیان بر این باورند که خلافت ابوبکر برخلاف وصیت پیامبر شکل گرفت، زیرا پیامبر در واقعه غدیر خم، علی ابن ابی‌طالب را به‌عنوان جانشین خود معرفی کرده بود. از دیدگاه شیعه، انتخاب ابوبکر در سقیفه تصمیمی شتاب‌زده و بدون حضور صحابه کلیدی مانند علی و بنی‌هاشم بود که بیشتر تحت تأثیر ملاحظات قبیله‌ای، به‌ویژه برتری قریش و بنی‌تمیم، انجام شد. شیعیان معتقدند که ابوبکر و عمر با تصدی خلافت، حق علی را غصب کردند و این امر مسیر خلافت را از «امامت معصوم» منحرف ساخت. همچنین، برخی روایات شیعه به مواردی مانند ماجرای فدک و تصمیمات سیاسی ابوبکر اشاره دارند که از نظر شیعیان با عدالت همخوانی نداشت.

نقاط اختلاف کلیدی میان این دو دیدگاه شامل چند محور اصلی است. نخست، مسئله نص و وصایت است؛ شیعیان تأکید دارند که پیامبر جانشین خود را به‌صورت صریح در شخص علی تعیین کرد، در حالی که اهل سنت معتقدند پیامبر کسی را به‌طور مشخص برای جانشینی معرفی نکرد. دوم، شیوه انتخاب خلیفه محل اختلاف است؛ اهل سنت انتخاب ابوبکر را نتیجه شورا و بیعت صحابه می‌دانند، اما شیعیان آن را غیرشرعی و متأثر از انگیزه‌های سیاسی می‌شمارند. سوم، جایگاه و فضایل ابوبکر نیز مورد بحث است؛ اهل سنت او را از برجسته‌ترین صحابه می‌دانند، اما شیعیان با وجود احترام به برخی صحابه، او را غاصب حق حضرت علی می‌شناسند. این اختلافات به‌تدریج به تفاوت‌های گسترده‌تر در حوزه‌های سیاسی، فقهی و کلامی میان دو مذهب منجر شد.

این اختلاف، فراتر از موضوع خلافت یک فرد، به پرسش عمیق‌تری درباره منشأ مشروعیت حکومت در اسلام، یعنی انتخاب مردم یا نصب الهی، مربوط می‌شود. اهل سنت خلافت ابوبکر را مشروع و مقبول می‌دانند، در حالی که شیعیان آن را انحرافی از مسیر امامت معصوم تلقی می‌کنند. این تفاوت دیدگاه همچنان بر باورها و تعاملات میان دو مذهب تأثیرگذار است.

در دوران امویان و عباسیان، خلفایی نظیر معاویه و یزید از امویان و برخی حاکمان عباسی سیاست‌هایی تبعیض‌آمیز علیه شیعیان به کار بستند که نتیجه آن قیام‌های مهمی مانند واقعه کربلا در سال ۶۱ هجری قمری و نهضت‌های علویان بود. در دوره صفویه و عثمانی، بین قرن‌های ۱۶ تا ۱۸ میلادی، رقابت میان امپراتوری شیعی صفوی و امپراتوری سنی عثمانی به درگیری‌ها و جنگ‌های متعددی انجامید که اختلافات مذهبی را عمیق‌تر کرد. در سده اخیر، بسیاری از منازعات میان شیعیان و اهل سنت ریشه در انگیزه‌های سیاسی و قدرت‌طلبی داشته، اما تفاوت‌های مذهبی، از جمله موضوع خلافت، به‌عنوان ابزاری برای برانگیختن احساسات مورد سوءاستفاده قرار گرفته است. گروه‌های افراطی از هر دو طرف با تکفیر طرف مقابل، خشونت را توجیه کرده‌اند. با این حال، بسیاری از علمای معتدل شیعه و سنی بر اهمیت وحدت اسلامی تأکید دارند و درگیری‌ها را نتیجه بهره‌برداری سیاسی از اختلافات مذهبی می‌دانند.

تلاش صداوسیما برای توجیه

سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران با صدور بیانیه‌ای، اقدام صورت‌گرفته را «نابخشودنی و مشکوک» خواند و اعلام کرد که با جدیت و سرعت وارد عمل شده است. بر اساس این بیانیه، مدیر تولید و مدیر پخش شبکه اول از سمت خود برکنار شده و هشت نفر از عوامل مرتبط برای رسیدگی به قوه قضائیه معرفی شدند. همچنین، دستور حذف فوری محتوای موردنظر از پلتفرم‌های آنلاین «تلووبیون» و «سپهر» صادر شده است.

در این بیانیه آمده است که به دستور رئیس صداوسیما، کمیته‌ای ویژه متشکل از واحدهای حفاظت، حقوقی و بازرسی سازمان تشکیل شده تا ابعاد این موضوع و عوامل احتمالی پشت‌پرده آن را بررسی کند. صداوسیما همچنین از دستگاه‌های امنیتی خواستار پیگیری سریع و قاطع برای شناسایی ریشه‌ها و عوامل اصلی این ماجرا شد.

پیش‌تر نیز شبکه نسیم، یکی دیگر از شبکه‌های صداوسیما، برنامه‌ای با محتوای تمسخرآمیز درباره مقامات سعودی پخش کرده بود که با انتقادات گسترده مواجه شد. در پی این انتقادات، اعلام شد که افراد مسئول آن برنامه تحت پیگرد انضباطی قرار گرفته‌اند. محتوای این برنامه حتی واکنش منفی مقامات دولتی را نیز به دنبال داشت.

امامان جمعه هم به تقلا افتادند

سید عبدالنبی موسوی‌فرد، امام جمعه اهواز، توهین یک برنامه ضبطی در شبکه یک صداوسیما به مقدسات اهل سنت را محکوم کرد و آن را تفرقه‌افکنانه و مخالف قرآن، اندیشه امامین انقلاب و سیاست‌های نظام دانست. وی با تأکید بر هوشیاری در برابر نفوذی‌ها و تقدیر از پیگیری قضایی صداوسیما، خواستار جلوگیری از اقدامات تفرقه‌افکن شد. همچنین، سیدمحمدحسن ابوترابی‌فرد، امام جمعه موقت تهران، از برخورد قاطع صداوسیما و قوه قضائیه با عوامل این توهین تشکر کرد و آن را نشانه عزم نظام برای مقابله با افراط‌گری دانست، ضمن تقدیر از عقلانیت جامعه اهل سنت.

این نخستین بار نیست که صدا و سیمای جمهوری اسلامی از نظر توهین به مقدسات اهل سنت خبرساز می‌شود. در اردیبهشت ۱۳۹۸، پخش یک مراسم مولودی‌خوانی از شبکه پنج صداوسیما جنجال‌ساز شد؛ زمانی که احد قدمی، مداح و داماد خواهر محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور پیشین، در برنامه‌ای زنده به لعن خلفای راشدین پرداخت و این اقدام به توهین به مقدسات اهل سنت تعبیر شد. سازمان صداوسیما، که در آن زمان تحت مدیریت عبدالعلی علی‌عسکری اداره می‌شد، بلافاصله واکنش نشان داد و با عذرخواهی رسمی اعلام کرد جواد رمضان‌نژاد، مدیر شبکه پنج، به همراه تهیه‌کننده، ناظر و مدیر برنامه از کار برکنار شده‌اند.

با گذشت شش سال از این ماجرا، در دوم اردیبهشت ۱۴۰۴، یک روز پیش از پخش برنامه جنجالی اخیر «سیمای خانواده» که بار دیگر به دلیل توهین به اهل سنت خبرساز شد، پیمان جبلی، رئیس صداوسیما، جواد رمضان‌نژاد را به‌عنوان رئیس جدید سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی (ساترا) منصوب کرد. این در حالی است که رمضان‌نژاد پیش‌تر در اسفند ۱۴۰۱، حدود سه سال پس از وعده اخراجش، به عنوان رئیس بسیج سازمان صداوسیما منصوب شده بود. این انتصاب‌ها در شرایطی صورت گرفته که موضوع اخراج او در سال ۱۳۹۸ به دلیل جنجال مشابه، همچنان در اذهان عمومی مطرح است.