پای حکومت روی سیم اینترنت: اختلال فراگیر در اینستاگرام

براساس گزارش‌ها دوشنبه ۲۴مرداد/۱۵اوت کاربران اینترنت در داخل ایران با اختلال فراگیری در استفاده از پلاتفرم‌های بین‌المللی به ویژه اینستاگرام روبرو شدند. در نتیجه این اختلال در برخی ساعت‌های روز و مناطقی از ایران عملاً دسترسی به اینستاگرام غیرممکن شده بود. این امر به سرعت این گمانه را مطرح کرد که اینستاگرام بالاخره در ایران فیلتر شده است.

فیلتر شدن اینستاگرام از جمله خواسته‌های بخش تندرو مذهبی حکومت است. علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی نیز در آغاز سال ۱۴۰۱ بر ایجاد محدودیت و کنترل بیشتر بر فضای مجازی تأکید کرده بود. او تیر ماه امسال نیز بار دیگر به مسئولان قوه قضاییه دستور دارد با «ولنگاری در فضای مجازی» برخورد کنند. خامنه‌ای به مسئولان قضایی گفته بود «اگر قانون ندارند، سریع تهیه کنند».

براساس نظرسنجی که سایت انتخاب در تلگرام خود انجام داده بود، ۹۴ درصد شرکت‌کنندگان تایید کرده بودند که در هنگام استفاده از اینستاگرام با افت کیفیت اینترنت مواجه شده‌اند.

در واکنش اما بخش بین‌الملل شرکت ارتباطات زیرساخت با صدور اطلاعیه‌ای به صورت ضمنی وجود اختلال در اینترنت را تایید و اعلام کرد که دلیل این اختلال گسترده این بوده است که «برخی از لینک‌های ارتباطی شمالی کشور از مبدا کشورهای همسایه برای ساعاتی دچار اختلال شده است.»

شرکت ارتباطات زیرساخت شرکت دولتی زیرمجموعه وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات است. وظیفه تعریف‌شده برای این ارگان دولتی تأمین زیرساخت‌های ارتباطات مخابراتی و پهنای باند شبکه اینترنت است و در عمل انحصار واردات و توزیع پهنای باند اینترنتی در سراسر کشور را در اختیار دارد. این شرکت به عنوان متولی شبکه مادر مخابراتی در کشور و کارگزار وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات، وظیفه اجرای سوئیچینگ و تأمین ارتباطات بین استانی و بین‌المللی اپراتورهای مخابراتی را در نقاط حضور و شبکه‌های مربوط بر عهده دارد.

در اطلاعیه ارتباطات زیرساخت آمده که «این اختلال باعث ایجاد مشکل در تامین ترافیک برخی پلتفرم‌های خارجی شده بود که با جایگزینی ظرفیت‌های پشتیبان در ساعات پایانی شب گذشته[مشکل] مرتفع شد.» بر اساس این گزارش این اختلال بیشتر ارتباطات ثابت کشور را تحت تاثیر قرار داده بود.

اما گزارش‌های مربوط به اختلال در اینترنت و افت سرعت تنها مربوط به روز گذشته نیست و حداقل در دو ماه گذشته بارها این اتفاق افتاده است. در تمامی این موارد وزیر ارتباطات دولت سیزدهم و مقام‌های مسئول منکر وجود مشکل ساختاری شدند و تنها به تکذیب خبرها و گزارش‌ها بسنده کردند.

ده روز پیش از این (۱۵ مرداد) رضا باقری اصل، معاون امور مجلس وزارت ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات، علت نارضایتی مردم از کیفیت اینترنت را رشد شتابان تقاضا دانست و به ایرنا (خبرگزاری دولتی جمهوری اسلامی ایران) گفته بود: «البته کیفیت پایین نیامده و آمارها این را اثبات می‌کند، اما سطح توقع مردم از سرویس‌ها افزایش یافته و از طرفی تعداد کاربرانی که از سرویس‌ها استفاده می‌کنند نیز افزایش یافته‌است.»

«دیده‌بان باز اختلال شبکه» پروژه‌ای است که به مستندسازی سانسور اینترنت در سرتاسر جهان می‌پردازد. کاربران می‌توانند با استفاده از وب‌سایت این پروژه (ooni.org) مسدودشدن وب‌سایت‌ها،‌ اپ‌های پیام‌رسان، نرم‌افزارهای دورزدن فیلترینگ و نیز کیفیت عملکرد شبکه را ارزیابی کنند. بر اساس تست این پلتفرم ناظر بر سانسور اینترنت (توئیت بالا)،‌ روز گذشته اتصال به اینستاگرام در ایران مسدود شده بود.

سایت انتخاب در گزارشی که از اختلال روز گذشته ارائه کرده در گفت‌وگو با یک کارشناس حوزه آی‌تی درباره کاهش سرعت اینستاگرام نوشته است: «وزارت ارتباطات روی فضای مجازی و یک سری پروتکل‌هایی مثل HTPS دارد اثر می‌گذارد و اینطور که از شواهد پیداست، روی پهنای باند بین‌الملل هم دارند تفاوت قائل می‌شوند. با توجه به شواهدی که درخصصوص موضوعات زیر ساختی در حال اثر گذاشتن است، به نظر می‌آید که به صورت ناگفته و نانوشته یک سری تغییراتی دارد ایجاد می‌شود.»

مهدی رزمی، کارشناس حوزه آی‌تی در پاسخ به پرسش این سایت مبنی بر اینکه این تغییرات در راستای طرح صیانت است یا خیر، گفته است: «با توجه به اینکه چراغ خاموش دارد انجام می‌شود، نه می‌توان آن را نفی کرد و نه اثبات؛ ولی دست‌کم این حس و تصور در فضای عمومی ایجاد می‌شود.»

طرح «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی» که بعداً به طرح «نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» تغییر نام پیدا کرد، سال گذشته به‌رغم مخالفت‌های فراوان، براساس اصل ۸۵ قانون اساسی که اجازه تفویض برخی طرح‌ها به کمیسیون تخصصی را داده، به‌صورت محرمانه و دور از انظار عمومی در مجلس به بررسی‌ گذاشته شد. در صورت تصویب و اجرای این طرح، هر نوع خدمات اینترنتی خارجی از جمله سرویس‌های گوگل، اینستاگرام، لینکدین، واتس‌اپ، گوگل پلی و پلی استور، آپدیت‌های ویندوز، لینوکس و آپدیت‌های گوشی‌های تلفن‌های همراه، در داخل کشور مسدود خواهد شد.

تصویب و اجرای رسمی طرح صیانت هم‌اکنون در رفت‌و‌آمد میان نهادهای حکومتی متوقف شده است. اما برخی از کارشناسان معتقدند که بخش‌هایی از این طرح به‌صورت «چراغ خاموش» در حال اجراست. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات در دولت سیزدهم ۱۸ مرداد افرادی را که از اجرای محدود این طرح خبر داده‌اند به «جوسازی» متهم کرد و مدعی شد: «چیزی تصویب نشده است که بخواهد اجرایی شود.»

 مارسل اومِنس، همکار زمانه و متخصص مقابله با سانسور اینترنت که سابقه زندگی و کار در چین را نیز در کارنامه حرفه‌ای خود دارد، در گفت‌و‌گویی که پیشتر با زمانه داشت به این نکته اشاره کرده بود که دولت چین از حربه‌ای مشابه برای سوق دادن کاربران به سوی پلتفرم‌های بومی بهره برده است. او این احتمال را مطرح کرده بود که با توجه به تجربه چین «پلتفرم‌های ایرانی تکامل خواهند یافت و به خوبی پلتفرم‌های بین‌المللی خواهند شد و حکومت می‌تواند به پلتفرم‌های بین‌المللی "آسیب" بزند و با کند کردن قابل توجه آنها، مطلوبیت‌شان را کاهش دهد. اغلب کاربران پلتفرمی ملی و سانسور شده را که ظرف یک ثانیه روی گوشی‌هایشان بارگذاری شود، به پلتفرمی بین‌المللی و بدون سانسور که پنج ثانیه بارگذاری‌اش طول بکشد، ترجیح خواهند داد. وقتی دوستان و آشنایان شما روی اپ‌های بومی باشند، ماندن در پلتفرم‌های امن‌تر بین‌المللی دیگر ممکن نیست زیرا کسی روی آنها برای ارتباط برقرارکردن باقی نمی‌ماند.»

سایت دیجیاتو، که به طور تخصصی اخبار حوزه فن‌آوری را پوشش می‌دهد نیز در قسمتی از گزارش خود از اختلال اینترنت در روز دوشنبه نوشته است که «با تغییر آی‌.پی ایران، مشکل برای بسیاری از کاربران برطرف می‌شده است.»

دیجیاتو در این گزارش احتمال داده که «کاهش پهنای باند با روش Bandwidth Shaping [شکل‌دهی ترافیک] رخ داده که باعث بروز سرعت حداقلی در اینستاگرام شده و از آنسو مسدود کردن راه‌های رسیدن به اینستاگرام نیز شدت یافته است.» شکل‌دهی ترافیک به معنای کنترل ترافیک برای دستیابی به منظوری خاص است؛ مثلاً افزودن سرعت برخی بسته‌های شبکه و کاهش سرعت برخی دیگر.

بر اساس این گزارش و به نقل از گزارش‌های مختلف از جمله گزارش شرکت ابرآروان و یا نظر برخی از کارشناسان فنی اختلالات پیش آمده در اینترنت و به خصوص اینستاگرام، عموما منشا داخلی دارد.

حسین درواری، کارشناس شبکه در گفت‌وگو با سایت دیجیاتو گفته «اختلال‌های به وجود آمده در اینستاگرام از مرداد سال ۱۳۹۹ شدت گرفته و در وهله اول فقط از دوازده شب تا ۶ بامداد بوده اما به مرور زمان این اختلالات گسترده‌تر شده است. او می‌گوید برخی پروتکل‌های جدید ایجادشده توسط اینستاگرام باعث شد که کاربران از طریق این پروتکل‌ها وارد اینستاگرام بشوند اما اتفاقی که در ایران رخ داده اینست که جلوی این مسیرها گرفته می‌شود. این محدودیت یک‌شبه اتفاق نیفتاده و بارها قبلا اعلام شده و توسط وزارت ارتباطات تکذیب می‌شود.»

این کارشناس همچنین درباره اختلال‌های اخیر می‌گوید که «در این حالت تصمیم می‌گیرند که چه مقدار ترافیک در چه آدرسی بیشتر باشد و در چه آدرسی کمتر. اصل این قابلیت برای این بوده که انصاف و عدالت بین کاربران رعایت شود و سرعت برای کاربری که دانلود فراوان دارد تا آن کاربری که فقط قصد خواندن اخبار دارد یکی باشد و در شبکه "ازدحام" ایجاد نشود. با این حال به نظر می‌رسد از این قابلیت برای محدود شدن اکثر ارتباطات خارجی در ایران استفاده می‌شود.»

به گفته حسین درواری جلوگیری از این مسیرها و کنترل ترافیک مساله‌ای هزینه‌بر برای وزارت ارتباطات است. این هزینه‌ها به ویژه از لحاظ مالی که نیازمند نیروهای متخصص و پایش مستمر حس می‌شود، وجود دارد. او تاکید دارد که شناسایی آدرس‌ها و پرتکل‌هایی که کاربران از آن وارد اینستاگرام می‌شوند نیازمند دستگاه‌های جدیدی است و باید Middleboxهای هر شبکه در هر استان تغییراتی پیدا کند. دستگاه میدل باکس یک سیستم در شبکه کاربر است که کار نظارت و تعیین مسیر را در خروجی هر شبکه بر عهده دارد و فیلترینگ‌ها و تایم اوت‌هایی که رخ می‌دهد، توسط این دستگاه و در داخل کشور اعمال می‌شود.

قصه برجام و تحریم‌های بین‌المللی و ارتباط آن به پهنای باند اینترنت و اینستاگرام

هم‌زمان حجت‌الله فیروزی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس یازدهم درمورد اختلال و کاهش سرعت اینترنت، به سایت انتخاب گفته است که «به دلیل تحریم‌هایی که در این چند ساله اعمال شده است، خرید تجهیزات مخابراتی برای وزارت ارتباطات، مجموعه‌های متولی و سهامداران حوزه‌های تلفن همراه و اینترنت با مشکل مواجه شده است.»

این نماینده مجلس همچنین وجود نارضایتی عمومی شهروندان به دلیل مشکلات مداوم در اینترنت را تایید کرد و گفت:

فیروزی مدعی شد در این حوزه باید تصمیم حاکمیتی گرفته شود و گفت:

نماینده فسا همچنین درمورد بحث به‌روزرسانی تجهیزات و ارتباط آن با تحریم‌های موجود علیه جمهوری اسلامی هم گفت: