زندگی در یک نظام تمامیت‌خواه

شوروی ضد شوروی نوشته‌ی ولادیمیر واینوویچ،  پیش از آن‌که یک کتاب طنزآمیز درباره‌ی شوروی و زندگی کاملا رایگان ولی اشتراکی در اتحاد جماهیر باشد، حقایقی طنزآمیز است که از دید یک نویسنده‌ی تبعیدی بیان شده است؛ طنزی تلخ و سیاه.

شاید این کلمات گویای دید نویسنده از شرایط حکم‌فرما بر جامعه‌یی بسته باشد؛ دنیایی بسیار محدود که شهروندانش را دور از زیستِ جهانی نگه‌ داشته‌ است. اخباری که به مردم می‌رسد، قدیمی، دروغ و فضای بیرون از بشکه ترسناک، مبهم و خطرناک توصیف می‌شود. آن‌چه برای شهروندان به تصویر کشیده شده، به شدت تکراری و خاکستری‌ست. بر خلاف آدم‌ها که یا قدیس‌اند یا ابلیس. از دید نویسنده‌ی تبعیدی، تمام آن‌هایی که در بشکه زندگی می‌کنند سطح هوشی بسیار پایینی دارند یا بسیار عافیت‌طلب‌اند. آن‌ها به هیچ‌وجه اهل ماجراجویی و کشف دنیاهای تازه‌تر نیستند.  از دید ولادیمیر واینوویچ : « باهوش‌ترین آدم‌های این دنیا بو برده‌اند که به احتمال بسیار زیاد، دنیاهای دیگری هم وجود دارد و حتی چه بسا انبوهی از بشکه‌های مشابه دیگر وجود داشته باشد؛ بشکه‌هایی که در آن‌ها زندگی و حیات شکل نسبتا متفاوتی دارد. آزادی‌خواه‌ترین ساکنان دنیای بشکه‌ایِ ما می‌کوشند که از آن بگریزند. آن‌ها از کناره‌های زنگارگرفته‌ی بشکه بالا می‌روند، از پشت سقوط می‌کنند و دوباره بالا می‌روند.»

سرنوشتِ سماجت

به باور واینوویچ که خود زاده‌ی یک خانواده‌ی یهودی- صرب در اتحاد جماهیر شوروی‌ست، آدم‌هایی که خواهان آگاهی هستند، دو سرنوشت دارند: «سمج‌ترین آن‌ها یا زندگی‌هایشان را از دست می‌دهند یا به لبه‌ی بشکه می‌رسند و ناگهان یک دنیای جدیدِ تاکنون دیده‌نشده و بسیار رنگارنگ در برابرشان پدیدار می‌شود: علف‌ها، گل‌ها، ماهی‌ها، پرندگان، پروانه‌ها و سنجاقک‌ها. آن‌جا آب‌های زلال، زمین‌های سفت و هوای تازه دارد و هر مخلوقی، به بهترین شکلی که می‌تواند، در سه ساحت اصلی آن حرکت می‌کند: برخی پرواز می‌کنند، برخی شنا می‌کنند و برخی می‌خزند.»

ولادیمیر واینوویچ، نویسنده‌ی شوروی ضد شوروی و کلاه پوستی برای رفیق یفیم سمیونوویچ راخلین، زاده‌ی ۲۶ سپتامبر ۱۹۳۲ در شهر دوشنبه و درگذشته‌ی ۲۷ ژوئیه ۲۰۱۸ است. او تحصیلات خود را در مسکو آغاز و تلاش کرد تا وارد موسسه‌ی ادبی ماکسیم گورکی شود اما نتوانست و به دپارتمان تاریخ در موسسه‌ی آموزشی مسکو رفت. واینوویچ مدتی را در قزاقستان گذراند و پس از بازگشت به مسکو، کار بر روی رمان اولش را آغاز کرد. او در سال ۱۹۸۰ از کشور تبعید شد و شهروندی شوروی را از دست داد و حدود یک دهه در آلمان زندگی کرد. اما پس از آن  میخاییل گورباچف از او رفع اتهام کرد و به کشورش بازگشت.

 از دید او که حیات را در بیرون از بشکه دیده و تجربه کرده بود، زندگی در یک نظام توتالیتر از آدم‌ها ربات‌هایی سخنگو ساخته است که همیشه گرسنه و چشمشان به دست‌های دهنده‌ی دولت است. آن‌ها در آپارتمان‌های یک‌شکل، راه‌پله‌های تنگ، آسانسورهای کوچک و خانه‌های بی‌بالکن زندگی می‌کنند. سرشان به کار خودشان است و اصولا اهل فکر کردن و کار مفید انجام دادن نیستند. حالا باید برایشان توضیح داد که بیرون از این بشکه حیات انسان مستلزم تلاش بسیار است: «اما هر کسی باید خودش غذای خودش را به دست آورد و هر کسی باید خودش مواظب خودش باشد تا له نشود، تا نیش نخورد یا بلعیده نشود. وای خدای من، معلوم هست این‌جا چه خبر است؟! لطفا هر چه سریع‌تر ما را به بشکه‌ی خودمان برگردان!»

نجات‌نیافتگان

شوروی ضد شوروی شامل نوشته‌هایی‌ست شبیه به داستان کوتاه که گاه حدیث نفس نویسنده‌است و گاه حاوی خاطراتش و گاه دربردارنده‌ی آن‌چه از زندگی اشتراکی به یادآورده. این کتاب در بخش اول شمایی کلی از زندگی در شوروی را به مخاطب ارائه ‌می‌کند و توضیح می‌دهد که در اتحاد جماهیر شوری  آموزش رایگان، بهداشت رایگان، مسکن رایگان و زندگی در آپارتمان‌های اشتراکی، رایگان است. همچنان‌که اکنون در کشورهای استقلال یافته، همچنان رگه‌هایی از این نوع زندگی دیده می‌شود. او همچنین درباره‌ی غم خرید نان در صف‌هایی طولانی حرف می‌زند و درباره‌ی فسادها و ناکارآمدی بوروکراسی حاکم بر شوروی و...

در بخش دوم او از نویسندگان شوروی سخن به میان می‌آورد و برخوردی که حکومت کمونیستی با آن‌ها کرده. مثلا از بوریس پاسترناک نام می‌برد و میخاییل بولگاکف. از آنا آخماتوووا می‌گوید و از اوسیپ ماندلشتام:

 او همچنین از سرنوشت سه‌گانه‌ی واسیلی گروسمان سخن به میان می‌آورد وبرخورد با کتاب او «پیکار با سرنوشت».

از نگاه واینوویچ نگاه استبدادی در شوروی باعث شده است نویسندگان یا در کنار حاکمان مستبد باشند ودرباره‌ی خدماتشان بنویسند یا مغضوب‌ شوند و اسیر سرنوشت‌های تلخ.

چند کیلو رمان

اما نگاه این نویسنده‌ی روسی بیش‌تر به سمت انتقاد از نویسندگانی‌ست که اندیشه‌شان را به حاکمیت فروخته‌اند. از دید او آن‌ها نویسندگانی کیلویی هستند که نوشته‌هایشان به درد ترویج نمی‌خورد. برای همین است که حرف‌هایش را به زبانی دیگر تکرار می‌کند. ظاهرا او دل خوشی از نویسندگانی که در کشور مانده‌اند و «عمله اکره‌ی ظلمه» شده‌اند ندارد:

وقتی در سال ۱۹۵۳ استالین درگذشت تا ۱۱ سال همه‌چیز در سیطره‌ی خروشچف بود. او برای استالین‌زدایی از ارکان حکومت کمونیستی تلاش بسیار و جنایات استالین را محکوم کرد. اما برژنف ، دولت‌مرد بعدی، به محض رسیدن به کرسی نخست‌وزیری آزادی‌هایی راه که نخست‌وزیر پیشین داده بود، از مردم گرفت و استالین زدایی را متوقف کرد. بخش سوم کتاب واینوویچ از پوچی زندگی در شوروی می‌گوید همچنان که در شاهکارش «زندگی و ماجراجویی‌های نامعمول سرباز ایوان چونکین» پوچی‌های روزمره‌ی رژیم توتالیتر را به سخره می‌گیرد:

این تصویری آشنا برای خواننده‌ی ایرانی‌ست که موقعیت‌های مشابهش را بارها در کشور خود دیده‌است.

واینوویچ معتقد است خود مردم شرایط را برای این نگاه استبدادی فراهم آورده‌اند. آن‌ها هستند که به خرافات، نظام سلطه، گسترش ترس و  فقر چراغ سبز نشان داده‌اند:

شوروی بر ضد شوروی از چند ویژگی دیگر هم به جز طنز تلخ وسیاه برخوردار است؛ ترجمه‌ی روان بیژن اشتری و کوتاه نویسی نویسنده. طوری‌که خواننده می‌تواند هرجای کتاب را بدون توجه به توالی و چینش یادداشت‌ها مطالعه کند. این کتاب را نشر ثالث روانه‌ی بازار نشر کرده است.