بازگشت سوریه به اتحادیه عرب؛ خامنه‌ای مطمئن است دمشق در مشت سپاه باقی می‌ماند

نشست اضطراری وزرای خارجه اتحادیه عرب در روز یکشنبه ۷ مه/ ۱۷ اردیبهشت با یک تصمیم مهم خاتمه یافت: سوریه به جهان عرب بازخواهد گشت. بازگشت سوریه بر اساس ابتکاری صورت می‌گیرد که اردن آن را روی میز گذاشت ولی موتور محرکه آن عربستان سعودی بود.

برخی از اعضای بانفوذ اتحادیه عرب همچنان با بازگرداندن سوریه مخالف هستند، از جمله قطر که وزیر امور خارجه خود را به گردهمایی روز یکشنبه نفرستاد. تنها ۱۳ کشور از ۲۲ کشور عضو اتحادیه عرب وزرای خارجه خود را به نشست قاهره فرستادند.

ماجد الانصاری، سخنگوی وزارت خارجه قطر که آشکارا از این روند ناراضی است، خویشتن‌داری به خرج داد و گفت: «قطر همیشه به دنبال حمایت از هر چیزی است که به اجماع عربی رهنمون شود و مانعی برای آن نخواهد بود. با این حال، موضع رسمی قطر در مورد عادی سازی روابط با رژیم سوریه تصمیمی است که در درجه اول با پیشرفت در دستیابی به یک راه حل سیاسی که خواسته‌های مردم سوریه را محقق می‌کند، مرتبط است.»

تصمیم اتحادیه عرب، نشان دهنده یک پیروزی برای دمشق و شاید تهران بود، البته تا حد زیادی نمادین. با توجه به اینکه تحریم‌های غرب علیه دولت اسد همچنان پابرجاست، انتظار نمی‌رود بازگشت به اتحادیه عرب منجر به آزادسازی سریع منابع مالی برای بازسازی در این کشور جنگ زده شود.

به عنوان بخشی از توافق منعقد شده در روز یکشنبه، کمیته‌ای برای حفظ ارتباط مستقیم با دولت سوریه برای دستیابی به یک راه حل جامع برای درگیری تشکیل خواهد شد.

این کمیته متشکل از رئیس اتحادیه عرب و نمایندگان مصر، اردن، عراق، عربستان سعودی و لبنان خواهد بود.

اردن هفته گذشته میزبان مذاکرات منطقه‌ای بود که شامل نمایندگانی از عربستان سعودی، عراق، مصر و سوریه بود. آن‌ها بر روی چارچوبی به توافق رسیدند که «ابتکار اردن» نامیده شد تا به آرامی دمشق را به میان اعراب بازگردانند.

وزیر خارجه اردن که کشورش مایل است هرچه زودتر آوارگان جنگی سوریه را از اردن به سوریه بازگرداند گفت که این نشست «آغاز یک مسیر سیاسی به رهبری اعراب» برای حل بحران بود.

در تهران، ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی پذیرش مجدد سوریه در اتحادیه عرب را به مردم و دولت این کشور عربی تبریک گفت.

کنعانی گفت: «حل اختلافات بین کشورهای اسلامی و ایجاد همگرایی و هم افزایی میان آنها باعث کاهش مداخلات خارجی و صلح و ثبات در منطقه می‌شود.»

این دیپلمات ارشد ایرانی افزود: «جمهوری اسلامی ایران از چنین رویکردی استقبال می‌کند.»

عضویت سوریه در اتحادیه عرب در اوایل قیام مردم این کشور در سال ۲۰۱۱ علیه حکومت اسد که با سرکوب خشونت آمیز مواجه شد و به سرعت به یک جنگ داخلی تبدیل شد، به حالت تعلیق درآمد. این درگیری از مارس ۲۰۱۱ تاکنون نزدیک به نیم میلیون نفر را کشته و نیمی از جمعیت ۲۳ میلیونی قبل از جنگ کشور را آواره کرده است.

احمد ابوالغیط دبیرکل اتحادیه عرب در بیانیه‌ای تلویزیونی گفت که تصمیم برای بازگرداندن سوریه به این سازمان که به اسد اجازه می‌دهد در نشست آتی این گروه در ۱۹ مه شرکت کند، بخشی از روند تدریجی حل و فصل مناقشه است.

او گفت: «این بدان معنا نیست که بحران سوریه حل شده است، بلکه برعکس. این تصمیم به کشورهای عربی برای اولین بار در یک دهه گذشته اجازه می‌دهد تا با دولت سوریه برای گفتگو در مورد همه مشکلات ارتباط برقرار کنند.»

ابوالغیط همچنین گفت که بازگرداندن عضویت سوریه در این سازمان به معنای عادی سازی روابط همه کشورهای عربی با دمشق نیست و این تصمیم مستقلی است که هر کشوری خودش باید بگیرد.

تصمیم روز یکشنبه چند روز پس از آن اتخاذ شد که دیپلمات‌های ارشد عرب در اردن برای بررسی نقشه راه برای بازگرداندن سوریه به منطقه عرب با ادامه تنش‌زدایی درگیری‌ها، گفتگو کردند. نشست بعدی اتحادیه عرب قرار است ۱۹ مه در عربستان سعودی برگزار شود.

تلاش‌ها برای پذیرش مجدد سوریه در اتحادیه عرب در یک فشردگی زمانی رخ داده است. اتحادیه عرب معمولاً در نوامبر هر سال تشکیل جلسه می‌دهد، اما اجلاس سران آن در سال جاری به درخواست عربستان سعودی که میزبان مذاکرات خواهد بود، به تاریخ ۱۹ مه برگزار خواهد شد.

اتحادیه عرب که در سال ۱۹۴۵ تأسیس شد، ائتلافی سست و بیشتر نمادین، متشکل از حدود دوجین کشور عرب زبان است که متعهد شده‌اند در موضوعاتی از جمله امور اقتصادی و نظامی با هم همکاری کنند.

این گروه بر اساس اکثریت نسبی تصمیم گیری می‌کند، اما مکانیسمی وجود ندارد که اعضا را وادار به تبعیت از تصمیماتش کند.

اتحادیه عرب به طور کلی تلاش می‌کند تا با اجماع به توافق برسد، اما گاهی اوقات براساس اکثریت نسبی تصمیم می‌گیرد. جلسه روز یکشنبه پشت درهای بسته برگزار شد و مشخص نشد که کدام کشورها مخالفت خود را با بازگشت سوریه ابراز کرده‌اند و چه تعدادی بوده‌اند.

در سمت سوریه دو واکنش به این رویداد رخ داد. بشار اسد رهبری واکنش همدلانه و قدردانی از جهان عرب را برعهده داشت و نخست‌وزیرش مسئول اعلام فتح و پیروزی دمشق در برابر دشمنان.

حسین ارنوس، نخست وزیر سوریه روز یکشنبه مدعی شد که سوریه به مدت ۱۲ سال قربانی «کمپین‌های اطلاعات نادرست و تحریف دشمنان ما» بوده است. او گفت که رایزنی‌های روز یکشنبه منعکس کننده «موقعیت معتبر» سوریه در منطقه و جهان است.

ساعتی پس از این سخنان نخست‌وزیر سوریه، بشار اسد با شیخ محمد بن زاید، رئیس دولت امارات متحده عربی تماس گرفت و به او گفت که قدردان تلاش‌های امارات در اتحاد مجدد اعراب و بهبود روابط با دمشق است.

در مقابل مخالفان اسد حرکت به سمت عادی سازی را خیانت می‌دانند.

لیلا کیکی، مدیر اجرایی کمپین سوریه، یک گروه مدافع حقوق بشر و دموکراسی برای سوریه و از مخالفان اسد، گفت: «کشورهای عربی برنامه‌های سیاسی و دیپلماتیک خود را بالاتر از انسانیت قرار داده‌اند.» او گفت که این اقدام «بی‌رحمانه» خیانتی است به ده‌ها هزار قربانی جنایات جنگی رژیم سوریه. کیکی گفت که اقدام اتحادیه عرب به اسد چراغ سبز نشان داده است تا به ارتکاب جنایاتش بدون مجازات ادامه دهد.

بازگشت آسان؟

تصمیم روز یکشنبه شامل تعهد دولت‌های عربی برای تلاش برای دستیابی به راه حل سیاسی برای مناقشه، مطابق با قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد است. اتحادیه عرب از عربستان سعودی، لبنان، اردن و عراق خواسته است تا تحولات مرتبط با این شرط را پیگیری کنند.

قطعنامه ۲۲۵۴ که در سال ۲۰۱۵ تصویب شد خواستار برگزاری انتخابات آزاد و عادلانه در سوریه تحت نظارت سازمان ملل است. شرطی که بی‌تردید اسد به آن عمل نخواهد کرد.

به نظر می‌رسد گنجاندن این شرط در بیانیه اعلام تصمیم به بازگشت سوریه، بیشتر برای راضی کردن مخالفان غربی باشد. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا روز پنج‌شنبه گفته بود که «ایالات متحده روابط خود را با رژیم اسد عادی نخواهد کرد و تا زمانی که پیشرفت سیاسی واقعی و با میانجیگری سازمان ملل متحد مطابق با قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل صورت نگیرد، از عادی‌سازی روابط دیگران با دمشق هم  حمایت نمی‌کند.»

نزدیکی اعراب با دمشق پس از زلزله مرگبار ۶ فوریه که بخش‌هایی از این کشور جنگ زده را متلاشی کرد، شتاب گرفت. یکی از کشورهایی که برای عادی سازی فشار می‌آورد، عربستان سعودی است که زمانی از گروه‌های مخالف برای سرنگونی اسد حمایت می‌کرد.

عربستان فعلا تحرکات دیپلماتیکی را در دستور کارش قرار داده است که گرجه مطلوب غرب نیست ولی در مورد موضوعاتی است که اروپا و آمریکا هم راه‌حل آشکار و روشنی برای آن ندارند.

موضوع کاستن از تنش در خاورمیانه و حل بحران اقتصادی و فشار آوارگان جنگ بر کشورهای همسایه سوریه یکی از این موارد است.

وزاری خارجه اتحادیه عرب روز یکشنبه در بیانیه‌شان گفتند که دولت سوریه تمایلش برای همکاری با کشورهای عربی برای حل بحران‌های «انسانی، امنیتی و سیاسی» از جمله پناهندگان، «تهدید تروریسم و ​​قاچاق مواد مخدر» اعلام کرده است.

همچنین اعلام شده که به دنبال راه‌حلی عربی برای حل مساله حضور شبه‌نظامیان وابسته به ایران در سوریه هستند. این موضوعی است که می‌تواند پیام خطرناکی برای رهبران جمهوری اسلامی در تهران به همراه داشته باشد. تا اینجای کار تهران اطمینان دارد که آنچنان موضوعات امنیتی و سیاسی در سوریه را تحت کنترل دارد که امکان گام برداشتن این کشور برای دور شدن از خامنه‌ای و سپاه قدس وجود ندارد.

سامر شکری، وزیر امور خارجه مصر پیش از نشست روز یکشنبه گفت که تنها یک «راه حل سیاسی بدون دیکته‌ خارجی‌ها» و به رهبری اعراب می‌تواند به درگیری‌های جاری پایان دهد. وی گفت: «مراحل مختلف بحران سوریه ثابت کرد که این مناقشه راه‌حل نظامی ندارد و در این درگیری هیچ برنده و بازنده‌ای وجود نخواهد داشت».

در سال‌های اخیر و پس از آنکه اسد با کمک متحدان کلیدی‌اش یعنی  روسیه و ایران کنترل بیشتر کشور را به دست گرفت، همسایگان سوریه که میزبان جمعیت زیادی از پناهجویان بودند، گام‌هایی برای بازگشایی روابط دیپلماتیک با دمشق برداشتند. در همین حال، دو شیخ‌نشین خلیج فارس یعنی امارات متحده عربی و بحرین هم روابط خود را از سر گرفتند.