مرمت و احیای بناهای تاریخی در دوران رکود

 در دانشگاه‌های دولتی از زمان دانشجویی تجربه‌‌های کاری با کارهایی مثل پایش، برداشت و رولور... آغاز می‌شد. برای من از دوران ارشد شروع شد. کارهای ثبت و میراث انجام می‌دادم. این را باید در نظر گرفت که زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی کشور روی مرمت و احیای آثار تاریخی بسیار تاثیرگذار است. برای مثال، در اوایل سال‌های دهه‌ ۱۳۸۰که ما اقبال زیادی در زمینه گردشگری داشتیم، در زمینه میراث فرهنگی، حتی بچه‌های دوران کارشناسی هم کار داشتند و شروع به کارهای میراثی می‌کردند.

در زمانی که اداره میراث بودم، بناهای زیادی طراحی و مرمت  و نظارت کردم. گزارش‌های آنها در مرکز اسناد میراث فرهنگی هست. اما اگر به صورت شخصی آن‌هم در این زمانه که تورم و تحریم بیداد می‌کند، در حوزه میراث بخواهی کار کنی، یا باید در شهرهایی که دارای بافت‌های فرهنگی و تاریخی هستند بود که در این صورت هم فرد باید برای جامعه فنی آن شهر شناخته شده باشد وگرنه کار سخت می‌شود. معمولا پس از فارغ‌التحصیلی هم کار سخت است و تا فرد شناخته شود زمان می‌برد. باید از کارهای مرمت و طراحی شروع کرد و پس از چند سال  اگر شرایط فرهنگی شهر با بافت قدیمی اجازه داد، آن وقت می‌شود کار خصوصی را شروع کرد. بچه‌هایی که در شهرهای شمالی فارغ‌التحصیل شدند، همه بیکار هستند.

بچه‌های کارشناسی که فارغ‌التحصل می‌شوند معمولا به کاری غیر از کار مرمت وارد می‌شوند مثل حوزه‌های معماری با شاخه‌های جنبی آن، که معمولا در ارتباط با بازار مسکن و بازار خصوصی املاک است.

سازمان میراث فرهنگی حتی بودجه جاری برای کارمندانش ندارد، چه برسد به بودجه‌های عمرانی. نسبت به ۱۵ سال پیش، ما بسیار افت کرده‌ایم. سطح کارها بسیار تنزل پیدا کرده است. عدمِ تزریق‌شدگی نیروی جوان و به روز و کارآمد، باعث شده که میزاث فرهنگی هر روز بدتر از روز دیگر بشود و هر روز خبر تخریب و آوار بخش‌هایی از ثروت‌های فرهنگی را بشنویم. چشم‌انداز روشنی نمی‌بینم. دوران بسیار سختی است برای میراث گذشتگان‌مان. معلوم نیست چیزی برای نسل‌های بعد باقی بماند یا نه.

 چون دانشجویان از همان اوایل ورودشان به دانشگاه تخصص لازم را ندارند، به‌طور عملی نمی‌توانند وارد بازار این کار و کسب درآمد شوند. برای من در ابتدا به صورت عملی، زمان پایان‌نامه ارشد بود. اولین اثر باارزشی که مرمت کردم، تابلوی نقاشی در  کاخ نیاوران بود که یک سال زمان بُرد و الان در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.

 اگر با یک مدیریت خوب برای حفاظت، مرمت و نگهداری همه آثار و اشیای تاریخی برنامه‌ریزی بلندمدت شود، برای فارغ‌التحصیلان بازار کار خوبی فراهم می‌آید. من به دلیل اینکه ساکن یزد هستم و یزد هم مملو از خانه‌های قدیمی، از دوران آل مظفر تا پهلوی اول و دوم است، شرایط کاری بهتری است. من از سال ۹۱ به صورت جدی وارد کار شدم، چون یک خواهر بزرگ‌تر از خودم دارد که بیش از ۲۰ سال است که کارگاه مرمت دارد. تا امروز بالای ۲۰ پروژه تاریخی انجام دادم، از جمله آب‌انبار و حمام کاکامیر در شهرستان بافق، میدان خانه بافق، دیوارهای نارنین‌قلعه میبد، گنبدهای نظامی ابرکوه که مربوط به قرن هشتم است و...

این شغل برای مردم و حتی مسئولین چندان عمومیت ندارد. بنابراین بیشتر سروکارش با کسانی است که در زمینه مرمت اشیای تاریخی فعال‌اند، مثل مجموعه‌دارها یا مرمت خانه‌های قدیمی در شهرهایی که بافت تاریخی دارند، مثل یزد و کاشان، و یا بناها، آثار و اشیای تاریخی که جنبه ملی دارند. این وظیفه فارغ‌التحصیلان این رشته است که تصویری روشن از این میراث کهن به مردم و دولت‌ها بدهند، پیش از اینکه این آثار و بناها در معرض خطر جدی قرار بگیرند، کما اینکه تا امروز گرفته‌اند. بخش بزرگی از این خطرات، نشات‌گرفته از نوع نگاه و برخورد حاکمیت است.

بعد از کارشناسی وارد کار مرمت موزه مجلس شدم. پنج شش سال آنجا بودم و در کنارش یک شرکت مرمتی خصوصی هم داشتم. مثلا پروژه شرکت نقشه را داشتم. پروژه هنرهای معاصر کرمان را کار کردم. با میراث فرهنگی کار کردم و با بنیاد مستضعفان هم موزه زمان و پروژه‌های دیگر را کار کردم. آدم پرکاری هستم، اما می‌دانم هم‌دوره‌ای‌ها و دانشجویان قبل و بعد از من، نمی‌توانند این گستره کاری را در اختیار داشته باشند.

مشکل این است که فضای کار بسیار محدود است و عموما ختم می‌شود به میراث فرهنگی، موسسه‌ها وکتابخانه‌هایی که درگیر نسخ خطی هستند و موزه های خصوصی، شبه‌خصوصی و بناهای تاریخی. جامعه و نهادهای فرهنگی مرمت را نمی‌شناسد با اینکه پنجاه سال در دانشگاه‌های ما سابقه دارد. حتی خود میراث هم با پیمان‌کارهای تجربی و استادکاران سنتی کار می‌کند. البته حق هم دارند، چون خروجی مرمت از دانشگاه‌ها، مهارتِ چندانی ندارند و تنها دانش کسب کرده‌اند و این نیازِ اشیا و آثار و ابنیه‌های تاریخی ما را برآورده نمی‌کند. هرچه گذشته، کمتر خروجی مطلوبی داشته است. دوره‌های قبل مهارت را بیشتر کسب می‌کردند، الان دانش غالب است.

موقعیت شغلی به دو دلیل به وجود می‌آید: یکی توانمندی فنی در مرمت اثر، و در وهله دوم دانشِ لازم در مواجه با اثر. کسی موفق است که ترکیبی از این دو را با هم دارد. متاسفانه هماهنگ‌کردن این دو برای یک فارغ‌التحصیل بسیار سخت است؛ برای اینکه یا به شدت دانش‌محورند و برخورد با شی تاریخی را بلد نیستند یا تنها مهارت دارند و دانشِ مواجه با اثر را ندارند.

با توجه شرایط مملکت، نمی‌توان آینده روشنِ اقتصادیِ خوبی برای مرمت‌کارها دید و این عملا زنگ خطری است برای میراث فرهنگی کشور. این را می‌توان به روشنی دید: تقریبا ۸۰ تا ۹۰ درصد فارغ‌التحصیلان این رشته، درگیر رشته‌های دیگر می‌شوند. این روزها با این شرایط اقتصادی وضعیت فارغ‌التحصیلان این رشته بدتر هم شده است.