ویراستاری در ایران: کاری دشوار برای دستمزدی ناچیز

ویراستاری در ایران نخستین بار در سال‌های دهه ۱۳۴۰ در مؤسسه انتشارات امیرکبیر و فرانکلین به عنوان شغل پذیرفته شد. از آن ایام بیش از ۶۰ سال می‌گذرد و با این‌حال ویراستاران با مشکلات و نابسامانی‌های بسیاری درگیرند.   

مرتضی فکوری (متولد ۱۳۶۲) ۱۴ سال است که به کار ویراستاری اشتغال دارد. او با ناشران بسیاری از جمله نشر نو، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، انتشارات امیرکبیر، انتشارات علمی‌وفرهنگی همکاری می‌کند و در حال حاضر سرویراستار نشر علمی و دانشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی‌ست. فکوری با اشاره به اینکه برخی از ناشران ایران هنوز تعریف دقیق ویرایش، انواع ویرایش و کار دقیق ویراستار را نمی‌دانند، می‌گوید:

زمینه کاری ویراستاران بسیار گسترده است اما در ایران ویراستاری تخصصی در بنگاه‌های نشر کتاب هنوز به یک مفهوم جاافتاده تبدیل نشده. از ویراستار انتظار می‌رود که هر متنی را ویرایش کند. فکوری می‌گوید:

و با این حال ویراستاری را نمی‌توان یک شغل دائم در نظر گرفت، به این دلیل ساده که دستمزد یک ویراستار کفاف هزینه‌های زندگی‌ را نمی‌دهد. فکوری می‌گوید:

سطح دستمزدها

براساس نرخ‌نامه انجمن صنفی ویراستاران، دستمزد ویرایش یک کتاب ۲۵۰ صفحه‌ای (هر صفحه معادل ۳۰۰ کلمه، جمعاً ۷۵ هزار کلمه)، اگر کتاب عمومی باشد، هر صفحه ۱۸ هزار تومان و جمع کل، ۴ میلیون و ۷۰۰ هزارتومان است. همین کتاب اگر تخصصی باشد، صفحه‌ای ۲۸ هزارتومان دستمزد ویرایش آن است: مجموعاً هفت میلیون تومان. این رقم برای ویراستار رتبه ۳ تعریف شده است که از نظر انجمن صنفی ویراستاران، بالاترین رتبه ویراستاری است. او می‌بایست تقریباً به همه علومِ ویرایشی آگاه باشد، ۱۴ سال سابقه کاری داشته باشد و ۳۱ تا ۴۴ عنوان کتاب ویرایش کرده باشد. ناشران هم مبنای تعیین دستمزد ویراستار را نرخ‌نامه انجمن صنفی ویراستاران در نظر می‌گیرند اما بسته به توانایی مالی‌شان مقداری از آن کم می‌‌کنند. به گفته فکوری ویراستار در بهترین حالت می‌تواند در یک ماه که شامل ۲۵ روز کاری‌ست، یک کتاب ۲۵۰ صفحه‌ای را ویرایش کند. به طور عادی ۵ تا ۱۰ صفحه، اگر  «نیمه‌فوری» باشد بین ۱۰ تا ۱۵ صفحه، و در حالت‌های فوری بیش از ۱۵ صفحه در روز. به این ترتیب دستمزد ویراستار برای ویرایش یک کتاب عمومی از پنج میلیون تومان و برای ویرایش یک کتاب تخصصی از هفت میلیون تومان فراتر نیست. فکوری می‌گوید:

دستمزد ویراستاران در کشورهای غربی هم یک دستمزد تعرفه‌گذاری شده نیست و معمولا به عوامل مختلفی بستگی دارد. ویراستار آیا در تحریریه یک روزنامه یا در دفتر یک نشر به طور آزاد کار می‌کند و با استخدام رسمی‌ست؟ برای کدام رسانه یا کدام ناشر کار می‌کند؟ متوسط ​​درآمد ناخالص سالانه یک ویراستار بیش و کم معادل درآمد ناخالص یک تکنسین آموزش دیده است. به طور کلی می‌توان گفت هر چه ناشر یا شرکت رسانه‌ای بزرگ‌تر باشد، حقوق و دستمزد بالاتر می‌رود. ویراستاران مطالب علمی معمولا از درآمد بیشتری برخوردارند. در ایران اما برخلاف کشورهای غربی ویراستاری به عنوان یک تخصص دانشگاهی به رسمیت شناخته نشده است. فکوری می‌گوید:   

فکوری در ادامه به سویه دیگر این مشکل اشاره می‌کند: توقع کارفرمایان از ویراستار:

فکوری جایگاه ویراستار را تابعی از اوضاع می‌داند و می‌گوید:  

نقش ارشاد اسلامی در نابسامانی‌ها، بی‌توجهی برخی ناشران

آشفتگی در دستور خط فارسی و همچنین خودداری ارشاد اسلامی از سامان دادن به این معضلات و توجه و تمرکز به سانسور محتوای آثار به نابسامانی‌ها بیشتر دامن زده است. به این مسائل اختلاف سلیقه نویسنده یا مترجم با ویراستار را هم باید افزود. فکوری می‌گوید:

فکوری در ادامه پیشنهاد می‌کند که فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در کنارِ (یا به جایِ) صرف هزینه‌های بسیار زیاد مالی و زمانی برای فعالیت‌هایی مانند واژه‌گزینی به فکر تدوین «شیوه‌نامه جامع ویرایش» باشد. همچنین به گفته او همچنان جای خالی «دستور زبان جامع زبان فارسی» است. ناشران هم معمولا هر یک شیوه‌نامه مختص خود را دارند که این امر هم به آشفتگی‌ها دامن زده است.

مهران موسوی (متولد ۱۳۶۶) از سال ۱۳۸۷ ویراستاری را پیشه خود کرده است. او با ناشران و نشریات مختلفی همکاری کرده‌ است از جمله نشر نی، چشمه، نشر نو، کتاب آبان، نشر هنوز، مؤسسه انتشارات ایران، مجله شهر کتاب، و انتشارات ‌مان کتاب. این ویراستار معتقد است که معدودی از ناشران ایران «اهمیت انواع ویرایش» را درک کرده‌اند و به‌شکل کم‌وبیش نظام‌مند به ویرایش کتاب‌ها می‌پردازند. او می‌گوید:

به گفته موسوی از ۹ تا ۱۲ هزار ناشر ایرانی شاید کمتر از ۳۰ ناشر بتوان یافت که با هدف ارتقای کیفیت به مسائل یاد شده اهمیت بدهند. موسوی می‌گوید:

ویراستاری: یک شغل نامطمئن

موسوی ویراستاری در ایران را در مقام «شغلی قابل‌اتکا» نمی‌داند، با اینکه خیلی‌ها از این طریق زندگی می‌کنند. به باور او، دستمزدهای این شغل هم مانند بسیاری از شغل‌ها، پابه‌پای تورمِ موجود افزایش نمی‌یابد. این ویراستار، زمانی را که ویراستار صرف کتاب می‌کند، وابسته به حجم کتاب، نوع سفارش ناشر یا پدیدآورنده، نوع ویرایش و عوامل دیگر می‌داند و می‌گوید:

به گفته موسوی سطح دستمزدها بسته به سخاوت ناشر متغیر است. در این میان نرخ‌نامه انجمن صنفی ویراستاران تنها ملاک موجود برای دستمزد ویراستاران به شمار می‌آید. نرخ‌نامه اما با وجود تورم فزاینده دو سال است که به روز نشده است. موسوی می‌گوید:  درآمد یک ویراستار ایرانی در ماه را فراتر از ده میلیون تومان نیست. در این میان با افزایش هزینه‌های چاپ کتاب، برخی از ناشران ویرایش را به خود مترجم یا مؤلف واگذار کرده‌اند. موسوی می‌گوید:

سمیه مهرگان (متولد ۱۳۶۳) ۱۰ سال است که به طور توامان به روزنامه‌نگاری و ویراستاری می‌پردازد. او که رمان‌های خارجی و ایرانی بسیاری برای نشر شورآفرین و نقش جهان ویرایش کرده است، نقش ویراستار در نشر را با «تدوین در سینما» برابر می‌داند و می‌گوید:

مهرگان درباره میزان دستمزدها می‌گوید: